نائب رئیس هیئت علمی نخستین همایش ملی سواد رسانهای و مسئولیت اجتماعی با بیان اینکه سواد رسانهای پایانی ندارد، توانایی سواد رسانهای را برتر از دانایی عنوان کرد.
محمدمهدی فتورهچی در گفتوگو با خبرنگار ایتنا در خصوص اهمیت و ضرورت سواد رسانهای یا تحصیل سواد رسانهای، اظهار داشت: این روزها صحبت در این مینه زیاد است و حداقل در کشور از سوی نهادهای علمی-پژوهشی و افرادی که در این حوزه ابراز علاقه کردند بنابر ضرورت احساس شده چند سالی است به این حوزه ورود کردهاند.
وی با بیان اینکه اگر بخواهیم به طور اجمال درباره اهمیت و ضرورت سواد رسانهای صحبت کنم باید به گسترش رسانههای نوین و فعالیتهای فناوری اطلاعاتی اشاره کنم، ادامه داد: امروزه با توجه به گسترش رسانههای نوین و فعالیتهای اطلاعاتی فناوری و تنوع کم نظیری که شاهد هستیم، امکان دسترسی افراد مختلف به رسانههای مختلف ایجاد شده است؛ لذا طبیعی است در چنین حوزهای کسب سواد رسانهای، دانش رسانهای و از آن مهمتر توانایی بکارگیری مهارتهایی که برشمرده میشود و همچنین اتخاذ تدابیر کمک کننده در برداشت بهتر از سواد رسانهای، اجتناب ناپذیر است.
عضو شورای سیاستگذاری نخستین همایش ملی سواد رسانهای و مسئولیت اجتماعی خاطرنشان کرد: در واقع میتوان گفت لازمه زندگی در جوامع کنونی و حوامع شبکهای، برخورداری و توانایی تحصیل سواد رسانهای و به کار بردن مهارتهایی است که ما را به فهم بهتر از یک متن و رسانه هدایت میکند.
وی یادآور شد: غفلت از چنین مهمی و سهلانگاری در این زمینه، تهدیدات بسیاری را بویژه نسل جوان به همراه دارد و آمارها هم نشان دهنده همین موضوع است؛ کارشناسان اعلام کردند یکی از عوامل مهم حدود ۶۰ درصد از افرادی که دچار اختلافات زناشویی شدند شاید فقدان سواد رسانهای است که البته این آمارها به تامل بیشتری نیاز دارد.
این مدرس علوم ارتباطات با بیان اینکه تعریف سواد رسانهای صحت این آمارها را اثبات یا نفی میکند، تصریح کرد: اما آنچه مسلم است این است که بدون تردید فرد کمبرخوردار از سواد رسانهای هر دم در معرض تیغ جراحی شبکهها و رسانههای مختلف قرار میگیرد، ازا ین رو از آنجا که امروزه شاهد هستیم بسیاری از نوجوانان، فرزندان و حتی بزرگسالان بسیاری از زنان، خانوادهها و بزرگسالان وقت بسیاری را در شبکههای اجتماعی و رسانهها و پای فناوری نوین ارتباطی صرف میکنند و طبیعی است مخاطرات زیاد و تبعات زیادی را متوجه خود میکنند.
سواد رسانهای دستورالعملی برای استفاده بهتر از رسانهها
فتورهچی خاطرنشان کرد: درباره اهمیت سواد رسانهای همین بس که سواد رسانهای میتواند در حکم گواهینامه رانندگی خودرو باشد که به سرنشینان خود این اطمینان و آرامش را میدهد که این راننده میتواند از گذرهای پرپیچ و خم و لغزنده در یک روز سخت بارانی عبور کند و یا میتوان گفت سواد رسانهای دستورالعملی است که فرد برای استفاده از رسانه و بهرهگیری هر چه مطلوبتر از رسانه استفاده کند، یا در حقیقت نسخهای است که کمک میکند از دارویی به نحو بهینه استفاده کنیم.
نائب رئیس هیئت علمی نخستین همایش ملی سواد رسانهای و مسئولیت اجتماعی در ادامه گفتوگو با ایتنا با بیان اینکه سود رسانهای را مجموعهای از اقدامات خودکنترلی هم تعریف کردهاند که موجب استفاده بهتر از رسانه میشود، گفت: سواد رسانهای الزاما یا برحذرهایی را به ما اطلاع و هشدار میدهد که گاهی ممکن است جنبه شخصی و در برخی از موارد برخی توصیهها جنبه عام پیدا کند اما بسته به این که کاربر چه شخصی است و در چه سطح و محیط و دچار مشکلات روانپریشی است و یا چه نیازهایی دارد ممکن است این توصیه متفاوت باشد.
وی با ذکر مثالی ادامه داد: مثلا به طور کلی ادویه، روغن و مواد قندی برای همه میتواند نافع باشد اما گاه برای کسی که مستعد بیماری خاص مانند دیابت است شاید کمی مصرف قند، او را به ورطه هلاکت برساند؛ پس پرداختن به این مفهوم دارای پیچیدگی خاص است و کار کارشناسان را از همین رو دچار مشکل میکند.
اصول مورد توافق صاحبنظران روی سواد رسانهای
فتورهچی درباره وجود اصول کلی مورد وفاق صاحبنظران در سواد رسانهای، اظهار داشت: در خصوص سواد رسانهای اصولی برشمرده شده و با مطالعات انجام شده تقریبا برخی صاحبنظران به این اصول اذعان دارند که در واقع رسانهها برگزار و عرضه کننده برخی وقایع گزینشی هستند و این مهم است که کاربر بتواند واقعیت اصلی را از تصویر مجازی باز بشناسد. وی ادامه داد: واقعیاتی که از طریق رسانهها به مخاطب ارائه میشود محصول یک نوع تصویرگری رسانهای است و شاید رسانهها واقعیات پدیدهها را به درستی در معرض دید و قضاوت ما قرار نمیدهند.
این مدرس علوم ارتباطات یکی دیگر از اصول مورد وفاق صاحبنظران در سواد رسانهای را وجود ادراک متفاوت از مفهوم سواد رسانهای در مخاطبان عنوان کرد و افزود: در این ارتباط میتوان اذعان کرد اعتقادات نظامهای ارزشی و نیازها و شبکههای ارتباطی که مخاطبان دارند بر نحوه ادراک و فهمشان از پیامها تاثیر میگذارد و این همان موردی است که گفته میشود باید دید مخاطب ما با چه شرایطی و ویژگی پیام رسانهای را دریافت میکند.
به گفته این محقق و پژوهشگر رسانه عمده تصویرسازی که از طریق رسانهها انجام میشود معمولا با اهداف تجاری همراه است و از این رو برای تامین این هدف که طبیعتا موجب سودآوری برای بنگاههای سرمایهگذاری میشود از ابزار فکر و خشونت یا ترویج این دو مورد استفاده میشود.
فتورهچی ادامه داد: در مواردی اذعان شده پیام رسانهها اساسا دارای مقاصد ایدئولوژیک است و نمیتوان تصور کرد کسی که آن پیام را تولید خلق و منتشر میکند با قصد قبلی و مبتنی بر اصول فکری این کار را انجام نمیدهد؛ این کار مبتنی بر یک اصول فکری انجام میشود و برای همین پیامکهای در معرض خطر قرار گرفتن رسانهای، ترویج مصرفگرایی، تمایل به خشونت و تمایل به دیدن تصاویر پورنو در مخاطب است.
عضو شورای سیاستگذاری نخستین همایش سواد رسانهای اضافه کرد: موارد دیگر هم اشاره شده که پیام رسانهها عمدتا دارای تبعات سیاسی و اجتماعی است و در این ارتباط لازم است واقعیات از سوی مخاطب مورد کشف و بررسی قرار بگیرد و چهره واقعی آن پیام در ذهن مخاطب بنشیند. این همان چیزی است که اصول پنج گانه لاسول هم روی آن تاکید دارد.
وی خاطرنشان کرد: از موارد دیگری که می شود ذکر کرد این است که رسانهها شکل زیباشناختی منحصر به فرد دارند و برای جذب مخاطب با دانش نشانهشناسی و زیباشناختی ورود کرده وسعی دارند از همه تکنیکها برای جلب مخاطبان استفاده کنند.
مدیر گروه ارتباطات رسانه و فرهنگ موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران درباره اینکه آیا مخاطب در صورت رسیدن به دانش سواد رسانهای میتواند سره را از ناسره تشخیص دهد یا نه، گفت: اینگونه تصور یا تداعی میشود که با گذراندن دورههای خاصی میتوان به درجه مقبولی از سواد رسانهای رسید یا اینکه سواد رسانهای خود را کامل کرد اما واقعیت این است با تحولات روزافزون و پیاپی عرصه اطلاعات، هیچ انتها و پایانی برسواد رسانهای متصور نیست لذا لازم است همه کنشگران سواد رسانهها به طور مرتب دست به بازآموزی بزنند و خود را روزآمد کنند تا بتوانند حد و حریم رفتار خود و نوع استفاده از رسانهها و پیامها را مشخص کنند.
وی ادامه داد: مطلبی را چندی پیش نوشتم در خصوص این که کلیدواژه سواد رسانه چیست، خلاف تصور برخی که فکر میکنند سواد یا سواد آموزی کلید واژه اصلی سواد رسانهای است و در حالی که توانایی حرف اول را میزند، چه بسا بسیاری از ما و حتی کارشناسانی که در سطح عالی در حوزه اطلاعات فرهنگی و ارتباطات هستند، دانش کافی را دارند و صرف نظر از دانش خواندن و نوشتن و آموزههای آی.سی.دی.ال اما بسیاری گاهی در استفاده بهینه از این فضا دچار ناتوانی هستند برای همین با خود عهد میکنم قبل از شروع کار امروز، نیم ساعت وقت میگذارم تا ایمیلهایم را چک کنم. فتورهچی با بیان اینکه قبلا وقت گذاشتن نیم ساعته روی ایمیل شخصی برای کارمند صرف مطالعه وبسایتها و پیشتر از روزنامهها میشد، اضافه کرد: حالا بگونهای تحت تاثیر فضای رسانهای قرار میگیریم و دچار عدم خویشتنداری میشویم که تا چشم بازمیکنیم مییینیم دو ساعت در ایمیل هستیم.
این مدرس دانشگاه با تاکید بر مفهوم توانایی در سواد رسانهای به جای مفهوم دانایی، خاطرنشان کرد: سواد رسانهای توانایی دسترسی پیام رسانهای است که این تعریف در سال ۱۹۹۰ در امریکا مطرح شد؛ توانایی باز اعتبارسنجی رسانهها، تجزیه و تحلیل پیامها، تشخیص اطلاعات سره از ناسره و حتی توانایی خودبرنامهریزی بیشتر مانند توانایی نه گفتن است.
وی با توضیح بیشتر درباره توانایی به «نه گفتن» ادامه داد: در خیلی از متون به ما و فرزندان توصیه شده که قدرت نه گفتن را تمرین کنیم با اینکه ممکن است چند مقاله و کتاب خوانده باشیم اما عملا بواسطه اینکه برخی خصلتها در ما نهادینه شده در برابر تقاضای نامناسب امکان نه گفتن نداریم.
فتوره چی این را حلقه مفقوده دانست و گفت: تحصیلکردگان و دانشجویان چه بسا در حد قابل قبول و بالاتر از متوسط مردم عام، دارای سواد رسانهای هستند و یا انتظار میرود این سواد را داشته باشند اما با مراجعه به آمارها و تحقیقات انجام شده، در کمال تعجب میبینیم با وجود تفاوت شرایط فرهنگی محیطی و با توجه به اینکه حدود ۱۰ درصد از کاربران دانشگاه تهران و دانشگاه لورن فرانسه که اعتیاد به اینترنت داشتند میتوان گفت این افراد درک پایینی از سواد رسانهای داشتند.
وی ادامه داد: در اعتیاد رسانهای عملا نمیتوانیم خودمان را کنترل کنیم و دو عامل مشخص برای اعتیاد اینترنتی هست، یکی مدت زمان سپری کردن در فضای مجازی و عامل دیگر اینکه هر زمان اراده کنیم نتوانیم از شبکه یا اینترنت جدا و دور شویم.
عضو شورای سیاستگذاری نخستین همایش سواد رسانهای و مسئولیت اجتماعی با اشاره به برخی تحقیقات انجام شده داخلی در این زمینه تصریح کرد: اگر بخواهیم به برخی تحقیقات انجام شده در این زمینه اشاره کنم باید بگویم برخی تحقیقات یافتههای نسبتا قابل تاملی دارد، برخی ناظر به نوع گرایشهای تحصیلی افراد و دنبال برقراری و اثبات رابطه بین نوع و سطح تحصیلات با میزان بیسوادی و باسوادی است.
این پژوهشگر اجتماعی با بیان تحقیق انجام شده توسط آقای اسکویی روی دانشجویان در سال ۸۵، گفت: دانشجویان علوم پایه نسبت به علوم انسانی دارای سواد رسانهای دارای سواد رسانهای بیشتر هستند؛ چون اساس درس و مباحث آنان آی.سی.دی.ال و فناوری های نوین است و چون اوقات فراغت کمتری برای رفتن در شبکه های اجتماعی دارند ، لذا مراجعه آنان به نت هدفمند است. وی با اشاره به تحقیق دیگر ادامه داد: سال ۸۷ تحقیقی آقای ترکانی در سطح دانش آموزان انجام دادند که در این تحقیق مشخص شد توانایی استفاده از اینترنت دانش آموزان و مربیان با والدینشان تفاوت معناداری وجود دارد.
فتوره چی درباره تحقیقات خارجی انجام شده گفت: دانشگاه استنفورد در خصوص سواد رسانهای تحقیقی انجام داد که جزو نخستین تحقیقات حوزه سواد رسانهای و درباره برخورد مخاطبان نسبت به نوشابه پپسی بود و مشخص شد آموزش سواد رسانهای برای درک و فهم جوانان می تواند سودمند واقع شود از این نظر لازم است در کشور ما هم با یک فاصله ۳۰ تا ۳۵ سال نسبت به کشورهای توسعه یافته نهضتی برای ایجاد سواد رسانهای شروع شود و البته نخستین همایش جامع سواد رسانهای در حال تدارک است که امیدوارم برکات خوبی داشته باشد.
نقطه آغازین سواد رسانهای مرتبط با پیدایش اینترنت نیست
این مدرس دانشگاه درباره تاریخچه سواد رسانهای با بیان اینکه دانست تاریخچه حداقل برای سنجش وضعیت خودمان نسبت به تحولاتی که در علوم مختلف در دنیا در حال پیش آمدن است شاید مفید باشد، اظهار داشت: نقطه آغازین سواد رسانهای برخلاف تصور عوام به پیدایش اینترنت ارتباط ندارد و سال ۱۹۶۵ نقطه آغازین سواد رسانهای در دنیاست و شاید از سال ۲۰۰۰ به این طرف به طور مشخص در امریکا و اروپا شاهد آغاز حرکت و نهضتی در حوزه سواد آموزی رسانهای هستیم.
وی ادامه داد: سواد رسانهای در آن سال ها به عنوان مهمترین اولویت سیاستگذاری فرهنگی اجتماعی اروپا و امریکا در دستور کار دولتمردان قرار گرفت. از این رو لازم است همزمان با توسعه مفاهیم سواد رسانهای و تولید ادبیات این مهم هم در دستور کار دولتمردان و افرادی که برای کشور برنامهریزی میکنند حتما قرار بگیرد.
به گفته فتوره چی، مفهوم سواد رسانهای در امریکای لاتین به طور مشخص در ایتالیا و اسپانیا از سال ۱۹۷۰ قبل از ورود اینترنت در آنجا با هدف کاهش نابرابری های اطلاعاتی مطرح شد و زمان برگزاری کنفرانس همکاری بینالمللی سواد رسانهای در امریکا در سال ۱۹۹۰ که با پیدایش اینترنت در امریکا مطرح بود برای اولین بار درباره سواد رسانهای سعی کردند تمایزی ایجاد شود؛ در کشورهای دیگر مثلا استرالیا عمدتا سواد رسانهای برای توانمند کردن مخاطب برای تمایز ارزشهای فرهنگی و عمومی ترویج شد و در کشور ما هم عاملی است که باید مورد توجه و اهتمام قرار بگیرد.
به گفته وی، در کشورهای کمتر برخوردار مانند آفریقای جنوبی هم آموزش مهارتهای زبانی و در اسکاتلند با هدف آموزش مهارتهای زبانی بود که سواد رسانهای مطرح شد.
وی با مروری به تاریخچه سواد رسانهای ادامه داد: نخستین انجمن سواد رسانهای در سال ۱۹۷۸ در کانادا با هدف مورد توجه جدی قرار گرفتن سواد رسانهای در نظام آموزشی ایجاد شد.
به گزارش ایتنا، نخستین همایش ملی سواد رسانهای و مسئولیت اجتماعی با رسالت افزایش مسئولیتپذیری عمومی در حوزه سواد رسانهای و با تأکید بر جایگاه و اهمیت «نخبگان و مجامع علمی، سازمانهای مسئول و افراد آگاه» در امر توسعه سواد رسانهای و به منظور تبدیل این مهم به نهضتی عمومی و فراگیر در دو بخش علمی- پژوهشی و ترویجی– کاربردی، دهم تا دوازدهم آبانماه (روز فرهنگ عمومی) برگزار میشود.
شایان ذکر است همزمان با برگزاری همایش سواد رسانهای و مسئولیت اجتماعی در تهران، علاقهمندان جهت ارسال آثار و شرکت در همایش تنها تا ۱۵ شهریورماه میتوانند به نشانی اینترنتی saramad.ir مراجعه کنند.