ایتنا - دسترسی به اینترنت در ایران از ابتدای سال ۱۴۰۱ با اختلال‌های گسترده‌ای مواجه بود و هر بار برای این اختلال‌ها دلایل و بهانه‌هایی ذکر می‌شد. مرگ مهسا امینی و اعتراضات دامنه‌دار بعد از آنکه از آخرین روزهای تابستان شروع شد؛ اما بهانه‌ای به دست سیاست‌گذاران اینترنت در کشور داد تا بهانه‌ها را کنار گذاشته و دسترسی آزاد شهروندان ایرانی به اینترنت را مختل کنند.

دسترسی به اینترنت در ایران از ابتدای سال ۱۴۰۱ با اختلال‌های گسترده‌ای مواجه بود و هر بار برای این اختلال‌ها دلایل و بهانه‌هایی ذکر می‌شد. مرگ مهسا امینی و اعتراضات دامنه‌دار بعد از آنکه از آخرین روزهای تابستان شروع شد؛ اما بهانه‌ای به دست سیاست‌گذاران اینترنت در کشور داد تا بهانه‌ها را کنار گذاشته و دسترسی آزاد شهروندان ایرانی به اینترنت را مختل کنند.

در دو ماه اخیر بارها از سوی نمایندگان مجلس و همچنین چهره‌های دولتی شنیده شده که هرگاه مراجع امنیتی صلاح ببینند، دسترسی به اینترنت ممکن است به حالت قبل بازگردد. همچنین وضعیت دسترسی به پلتفرم‌های جهانی و پرمخاطبی مانند اینستاگرام و واتس‌اپ هم هنوز معلوم نیست و مشخص نیست دسترسی ایرانی‌ها به این پلتفرم‌ها چگونه خواهد بود.
اختلال در دسترسی آزاد شهروندان ایرانی به اینترنت، اجرای چراغ خاموش طرح صیانت، ماجرای شبکه ملی اینترنت، پلتفرم‌های داخلی و همچنین بازداشت فعالان عرصه دسترسی آزاد به اینترنت از مهم‌ترین موضوعات 70 روز اخیر ایران در عرصه زندگی دیجیتال ایرانی‌ها بوده که درباره‌ آنها با حامد بیدی، فعال حوزه دسترسی آزاد به اینترنت و هم‌بنیان‌گذار استارت‌آپ کارزار گفت‌وگو کردیم.
 
‌طرح جنجالی و پربحث صیانت در دو سال اخیر به میدان آمد و عقب‌نشینی کرد؛ اما در دو ماه اخیر و با شروع اعتراضات اتفاقاتی افتاد که عملا بخش‌های زیادی از خواسته‌های طراحان این طرح‌ها محقق شد. در‌حال‌حاضر و در جایی که ما ایستاده‌ایم، رابطه شهروندان ایرانی با دسترسی به اینترنت چگونه است و همچنین تأثیر طرح مصوب‌نشده‌ای مانند صیانت بر زندگی آنان در این روزها چیست؟
اول باید ببینیم آن‌ چیزی که تحت عنوان طرح صیانت سال گذشته تلاش شد تا در مجلس تصویب شود، کجای سیستم حکمرانی بر اینترنت قرار می‌گرفت. برای اینکه این مسئله را بهتر بشناسیم، هم باید اول از همه مصوبات شورای عالی فضای مجازی را مرور کنیم و همچنین به ایده راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات بپردازیم. می‌دانیم که چندسالی است تلاش می‌شود در ایران شبکه‌ای ملی به‌عنوان یک شبکه مستقل از اینترنت راه‌اندازی شود که بتواند کسب‌وکارها و پلتفرم‌های داخلی و ارتباط‌شان با کاربران‌ را پشتیبانی کند. این ایده نسبتا قدیمی است و از زمان شکل‌گیری شورای عالی فضای مجازی در سال ۱۳۹۲ مطرح شده بود و از طرف یک گروه خاصی دنبال می‌شد.
طرح صیانت یکی از تلاش‌هایی بود که بتواند معماری شبکه ملی اطلاعات را در قالب قانون دربیاورد و اجرا کند. در جریان هستیم که این طرح با فشار افکار عمومی مواجه شد و نتوانست مسیرش را از طریق مجلس پیش ببرد؛ اما امروز متأسفانه شاهد آن هستیم که خیلی از آن ایده‌ها، نه‌فقط ایده‌های مربوط به طرح صیانت بلکه ایده‌های مرتبط با معماری کلان شبکه ملی اطلاعات برنامه‌ریزی شده بود و در حال اجرا‌شدن است. این اجراشدن به بهانه تأمین امنیت اتفاق افتاده است. امروز می‌توانیم بگوییم که بخش‌های زیادی از آن ایده‌هایی که در قالب طرح صیانت داشت دنبال می‌شد و نه دولت قبل و نه دولت فعلی علاقه‌ای به اجرای آن نداشت یا اجرایش را در‌حال‌حاضر به صلاح نمی‌دانست، در حال اجرا‌شدن است.

‌سؤالی که در تمام مدت راه‌اندازی ایده‌هایی مانند طرح صیانت یا شبکه ملی اطلاعات برای من مطرح شده، این است که آیا توان فنی اجرای چنین تصمیماتی وجود دارد؟ فرض کنیم که اصلا طرح صیانت هم تصویب بشود. توان فنی و اجرائی پاسخ‌گویی به نیاز میلیون‌ها ایرانی وجود دارد؟
از ابتدای شکل‌گیری شورای عالی فضای مجازی قرار بود سیاست‌های کلی حوزه اینترنت در آنجا بررسی شود. اگرچه همین تصمیم هم با انتقادهایی همراه بود و بسیاری معتقد بودند که افرادی که آنجا حضور دارند، هیچ شناختی از فضای کار در این عرصه ندارند و بیشتر نگاه مدیریتی و حکمرانی به مسئله دارند؛ اما به‌تدریج شورای عالی فضای مجازی که به همان کارویژه اولش هم انتقاداتی وارد بود، از سطح سیاست‌گذاری خارج شد و و وارد سطح قانون‌گذاری شد.
در‌حالی‌که می‌دانیم که این بخش در حوزه وظایف مجلس است؛ اما شورای عالی فضای مجازی در این سال‌ها مصوبات زیادی دارد که از نظر سطح‌بندی حقوق‌دانان آن مصوبات را از جنس قانون می‌دانند؛ اما چون این مصوبات از سوی شورای عالی فضای مجازی تصویب شده بود، ضمانت اجرائی نداشت و دولت‌ها آنها را اجرا نمی‌کردند؛ یعنی چه دولت قبلی و چه دولت فعلی بسیاری از مصوباتی را که صراحتا وظایفی از دولت‌ها خواسته بود، مسکوت گذاشته بودند؛ چون اجرای آنها را از نظر آمادگی افکار عمومی و نیازهای جامعه منطقی نمی‌دانستند. تا اینکه الان و در این شرایط بسیاری از این مصوبات اجرائی شدند.
خود این ایده از قبل در شورای عالی فضای مجازی به مصوبه تبدیل شده بود. معماری آن طراحی شده بود. زیرساخت مورد نیازش به‌تدریج توسعه یافته بود و فقط بخش‌هایی که به کاربران مربوط بود، هنوز ملموس نشده بود؛ یعنی زیرساخت مربوط به شبکه ملی اطلاعات اجرا شده بود.
امکان جدا‌کردن اینترنت از شبکه ملی اطلاعات اجرا شده بود؛ ولی هنوز از این امکان استفاده نشده بود. برای مثال ما در شهریور ۱۳۹۹ در شورای عالی فضای مجازی مصوبه‌ای را داشتیم، مبنی بر اینکه دولت در همان سال باید کل پهنای باند مصرفی خارجی را به ۳۰ درصد کل پهنای باند کاهش دهد.
بگذارید کمی شفاف‌تر این تصمیم را توضیح دهم. قرار بود که ترافیک بین‌المللی ۳۰ درصد ترافیک کل مصرفی شود. به این معنی که ۷۰ درصد ترافیک مصرفی کاربران از سرورهای داخلی تأمین شود. آن زمان که این مصوبه در شورای عالی فضای مجازی مصوب شده بود، این تناسب برعکس بود. همان زمان هم هشدار داده می‌شد که این تصمیم به این معناست که پلتفرم‌های فراگیر خارجی مسدود، فیلتر یا مختل شود.
همه این ادعاها در آن زمان تکذیب می‌شد؛ ولی این روزها که اینستاگرام و واتس‌اپ فیلتر شده، می‌بینیم که آقای وزیر با افتخار در مجلس می‌گوید که ما به تناسب مصرف ۷۰ درصد ترافیک داخلی و ۳۰ درصد ترافیک خارجی در کشور رسیده‌ایم. البته ایشان اشاره نمی‌کنند که کل حجم ترافیک مصرفی کشور پایین آمده و مصرف ۷۰ درصد ترافیک داخلی که به آن اشاره می‌کنند، به خاطر این محقق شده که آنها مصرف ترافیک خارجی را محدود کرده‌اند؛ وگرنه ترافیک داخلی لزوما این‌قدر افزایش نیافته است. با این حال این اتفاقات ارجاعی است به آن هدف‌گذاری‌هایی که انجام شده است؛ بنابراین باید بدانیم که هدف‌گذاری‌ها و اراده حاکمیت از قبل مشخص بود؛ اما به خاطر فشار افکار عمومی اجرائی نمی‌شد تا به اینجا رسیدیم که بخش‌های زیادی از آن استفاده شده است.