آرمان‌شهر دیجیتالي نگاهي به شهر الكترونيكي و سابقه آن در ايران - 1 ياشار بهمند- حيات‌نو اشاره: بيش از يك هفته از برگزاري انتخابات شوراهاي شهر مي‌گذرد. هر كدام از گروه‌ها و يا كانديداهاي مستقل شوراي شهر براي اداره شهرهاي خود برنامه‌هايي ارائه نموده‌اند ولي كداميك از اين نامزدهاي انتخاباتي صحبتي از شهر الكترونيك و اجراي آن كرد. بله صحبت از شهر الكترونيك است كه در غالب آن با عرضه خدمات دستگاه‌هاي دولتي به صورت الكترونيك صرفه‌جويي زيادي در زمان و پول شهروندان صورت مي‌پذيرد. با اين نگاه كه در هزاره سوم و شروع قرن 21 بايد تسليم پديده‌هاي حاصل تغييرات فناوري‌هاي جديد باشيم و شهر الكترونيك را به عنوان يك نياز و ضرورت هزاره سوم بپذيريم، در اين يادداشت نگاهي داريم به ماهيت شهر الكترونيكي و فعاليت‌هاي انجام گرفته در اين زمينه در ايران. شهر الكترونيك چیست؟ شهر الكترونيك يكي از خاستگاه‌هاي مديران شهري و شهروندان در عرضه كردن و مورد استفاده قرار دادن خدمات شهري است. شهر الكترونيك عبارت از شهري است كه اداره امور شهروندان شامل خدمات و سرويس‌هاي دولتي و سازمان‌هاي بخش خصوصي بصورت برخط (online) و بطور شبانه‌روزي، در هفت روز هفته با كيفيت و ضريب ايمني بالا با استفاده از ابزار فناوري اطلاعات و ارتباطات و كاربردهاي آن انجام مي‌شود. يا به عبارت ديگر مي‌توان گفت در شهر الكترونيكي تمام خدمات مورد نیاز ساکنان از طریق شبکه‌های اطلاع‌رسانی تامین شود. به این ترتیب دیگر نیازی به حرکت فیزیکی شهروندان برای دسترسی به خدمات دولت و نهادهای خصوصی نیست. در اين شهر الكترونيكي ادارات دیجیتالی جایگزین ادارات فیزیکی می‌شوند و سازمان‌ها و دستگاه‌هایی همچون شهرداری، حمل و نقل عمومی، سازمان آب منطقه‌ای و... بيشتر خدمات خود را به صورت مجازی و يا با استفاده از امكاناتي كه ICT در اختیار آنان قرار مي‌دهد به مشترکین و مشتریان خود ارائه می‌دهند. در شهر الكترونيك علاوه بر اینکه شهروندان در شهر مجازی و در وزارتخانه‌ها و سازمان‌های الکترونیک حرکت می‌کنند، قادرند خدمات جاری خود را همچون خریدهای روزمره از طریق شبکه انجام دهند. البته بايد به اين نكته توجه كرد كه شهر الكترونيك يك شهر واقعي است كه داراي شهروند، اداره‌ها و سازمان‌هاي مختلف و... است كه در آن فقط ارتباطات و برخي تعامل‌هاي اجتماعي و تأمين بخش عمده‌اي از نيازهاي روزمره از طريق اينترنت صورت مي‌گيرد. می‌توان بیشترین ویژگی‌های این شبکه اطلاع‌رسانی را در شبکه حمل و نقل شهری و اطلاع‌رسانی در مورد حوادث غیرمترقبه جست‌وجو کرد كه در زمان بروز حوادث غیرمترقبه با توسل به این سیستم می‌توان در کمترین زمان بحران پیش آمده را در منطقه مدیریت کرد. شهر الكترنيك يك نياز غيرقابل انكار رويكرد جهاني طي ۲۰ سال گذشته به سمت اطلاعاتي شدن جوامع بوده و امروزه جامعه‌اي پيشرفته‌تر است كه به لحاظ اطلاعاتي سرعت و قابليت بيشتري در توليد و تبادل اطلاعات داشته باشد. باتوجه به تكنولوژي‌‏هاي جديد كه پيچيدگي زندگي اجتماعي را به دنبال دارند، نيازمند تسهيل امور مختلف زندگي هستيم و بدون توجه به فناوري بسياري از امور، زندگي قابل عمل، پي‌‏گيري و اجرا نيست. در حال حاضر تكنولوژي اطلاعات اين امكان را به افراد داده و كمك مي‌‏كند تا سريع‌‏تر به اهداف خود دست يابند. ايجاد شهر الكترونيك و قدم گذاشتن در مرحله تكنولوژي IT نيز يك فرصت انكارناپذير است. اين شهر عاملي در جهت ايجاد سازمان‌هاي شيشه‌اي است به گونه‌اي كه تمام كاركردها و هدف‌هاي سازمان به طور شفاف قابل مشاهده باشد. شهر الكترونيك دسترسى الكترونيكى شهروندان به شهردارى، ادارات دولتى، بنگاه‌هاى اقتصادى و كليه خدمات فرهنگى و بهداشتى شهرى به صورت شبانه‌روزى را قابل اطمينان و امن مى‌كند. اين شهر از بستر پيشرفته اطلاعات مخابراتى برخوردار است، به صورتى كه مى‌توان از طريق كامپيوتر با خانه‌ها، مدارس، ادارات و غيره ارتباط برقراركرد. البته شهر الكترونيك يك اختراع و يا يك پيشنهاد نوآورانه نيست بلكه واقعيتي است كه بر اساس نياز جاي خود را باز مي‌كند. اگر امروز چشم خود را بر نياز ببنديم فردا بايد با پرداخت هزينه بيشتر قدم در اجراي آن بگذاريم. مزاياي شهر الكترونيكي از مزاياي اقتصادي پياده‌سازي طرح شهر الكترونيكي مي‌توان به كاهش هزينه‌هاى تردد شهرى، افزايش سرمايه‌گذارى در نتيجه گسترش ارتباطات جهانى، صرفه جويى در مصرف سوخت‌هاى محدود، تسهيل انجام امور اقتصادى به خاطر ۲۴ ساعته بودن ارائه خدمات و... اشاره كرد. كاهش زمان اتلاف شده شهروندان در ترافيك، عرضه بهتر خدمات، توزيع عادلانه‌تر امكانات، كاهش آلودگى محيط زيست، افزايش اشتغال و بهبود مديريت پايدار شهرى از ويژگي‌هاي اجتماعي شهر الكترونيكي است. مهم‌ترين اثرات فرهنگى اين شهر نيز شامل اطلاع‌رسانى سريع، انتشار نشريات الكترونيكي براي شهروندان، آموزش مجازى، ايجاد كتابخانه ديجيتالى، افزايش سواد و ايجاد نوعى جهان‌نگرى است كه به افزايش رفاه و ارتقاى فرهنگ كمك مي‌كند. در واقع در شهر الكترونيكي ديگر به شهر به مثابه كالبدي كه ساختمان‌هاي بلند، خيابان‌هاي پرترافيك و آلودگي‌هاي زيست‌محيطي را دربرمي‌‌گيرد نيست، بلكه شهري است كه درآن تعامل ميان شهروندان و مسؤولان اهميت بيشتري مي‌يابد و اين تعاملات دو سويه است كه محيط اجتماعي مطلوبي را براي شهروندان ايجاد مي‌كند. اين موضوع به ويژه در مورد كلا‌ن شهرها اهميت دارد. در شهر الكترونيك كلان شهرها، شهرهايى نيستند با آسمان خراش‌هاى بزرگ، سينماهاى عظيم، سالن‌هاى بزرگ به عنوان محل‌هايى براى تعامل و... بلكه شهرهايي هستند كه با زندگي در آنها مى‌توان فيلم‌هاى بزرگ را در صفحات كوچك ديد، پشت ميز خود در موزه‌ها گردش كرد و به طور كلي ديگر نيازى به چارچوب‌هاى شهرى گذشته نيست. در واقع شهر الكترونيك به معناي شهروند سالاري در مديريت شهري است. فعاليت‌هاي شهر الكترونيك بسياري از فعاليت‌هايي كه در شهرهاي عادي صورت مي‌پذيرد قابليت اجرا در به صورت الكترونيكي و در غالب شهرهاي الكترونيكي را دارا مي‌باشد و شايد مي‌توان گفت اين مجموعه فعاليت‌ها در شهرهاي الكترونيكي به صورت راحت‌تر اجرا مي‌گردد. فعاليت‌هاي انجام گرفته در يك شهر الكترونيك را مي‌توان به مجموعه‌هايي تقسيم كرد كه بعضي از آنها عبارتند از: 1- فعاليت‌هاي بانكي: مثل پرداخت قبوض، برداشت پول از حساب، انتقال پول و غيره 2- فعاليت‌هاي اداري: مثل ثبت اسناد و املاك، درخواست پاسپورت و امثال آن 3- فعاليت‌هاي تجاري: مثل خريد و فروش كالا، موسيقي، فيلم و مواد غذايي 4- فعاليت‌هاي تفريحي: مثل بازي‌هاي رايانه‌اي، بازديد از موزه‌ها و پارك‌ها 5- كسب اطلاعات: اخبار، روزنامه‌ها، نشريات، وضعيت آب‌ و‌ هوا، ترافيك شهري، ساعات پرواز هواپيماها و... 6- فعاليت‌هاي علمي: تحقيق در مورد پروژه‌ها، يافتن مقاله‌ها، دسترسي به منابع معتبر، كتابخانه‌‌ها و كتاب‌ها و تاليفات جديد 7- فعاليت‌هاي آموزشي: مدرسه، دانشگاه و ساير آموزشگاه‌ها 8- فعاليت‌هاي سياسي: شركت در انتخابات، اعلام‌ نظر ‌به مجلس و بخش‌هاي سياسي باز 9- فعاليت‌هاي مسافرتي: رزرو بليط سفر، رزرو هتل و كرايه اتومبيل 10- كاريابي و درخواست كار: آگاهي يافتن از فرصت‌هاي كاري، پر‌‌كردن فرم درخواست كار، ارسال و گرفتن نتيجه 11- فعاليت‌هاي درماني: مراجعه به پزشك، دريافت دستورالعمل‌‌هاي ايمني و اطلاع از تازه‌هاي پزشكي 12- فعاليت‌هاي تصميم‌گيري: بهترين و‌ ‌خلوت‌ترين مسير در شهر براي رسيدن به مقصد، بهترين رستوران براي صرف غذا، بهترين اماكن تفريحي و ساير بهترين‌ها شهر الكترونيكي چگونه شهري است؟ برای درك بهتر و پاسخ به اين سئوال به ارائه چند نمونه مي‌پردازيم: براي مثال فردی که به دنبال ساخت ساختمان و متقاضی دریافت مجوز از شهرداری است پس از ورود به شبکه اطلاع‌رسانی شهرداری، خدمات مورد نیاز خود به همراه مشخصات زمین تحت مالکیت و ساختمان دلخواه خود را وارد شبکه می‌کند، سپس شهرداری الکترونیک بر اساس استانداردهای موجود، میزان مساحت قابل ساخت و طبقات ساختمان را به متقاضی اعلام می‌کند و در نهایت فرد متقاضی بر اساس مجوز شهرداری با ورود به شبکه مهندسان مشاور با یکی از شرکت‌های مشاور بر اساس طرح و قیمت مناسب به توافق می‌رسد. در این مرحله متقاضی حتی قادر است طرح ارائه شده از سوی مهندس مشاور را به صورت سه بعدی روی صفحه مانیتور مشاهده و اصلاحات دلخواه خود را اعمال کند. این طرح پس از تایید از سوی شهرداری الکترونیک و صدور مجوز با ورود به شبکه امور پیمانکاران و با انتخاب بهترین پیشنهاد از لحاظ قیمت به مرحله عقد قرارداد رسیده و سپس به اجرا در می‌آید. حتی ارائه گزارش کار از سوی پیمانکار به کارفرما نیز می‌تواند از طریق شبکه صورت پذیرد. کل این پروسه در شبکه هوشمند می‌تواند در کمتر از 2 ساعت به پایان رسد، در حالی که در شرایط عادی مراحل یاد شده به 1 تا 2 سال زمان نیاز دارد. همچنین در زمینه حمل و نقل شهری یکی دیگر از امکانات شهر الكترونيك این است که اگر تمام خودروها به سیستم موقعیت‌یاب محلی مجهز شوند در تمام طول مسیر از قدرت تشخیص موقعیت جغرافیایی خود برخوردار خواهند بود و پلیس نیز به این ترتیب توان مدیریت ترافیک را به راحتی در دست خواهد داشت. علاوه بر این در چنین سیستمی اصولا تصادفی رخ نمی‌دهد، چرا که در صورت احتمال بروز برخورد میان دو متحرک با اعلام خطر به موقع در یک کیلومتر قبل از محل پیش‌بینی تصادف از بروز حادثه جلوگیری می‌شود. در حقیقت با این روش حوادث رانندگی تحت کنترل درآمده و حتی در صورت وقوع روی مانیتور پلیس ثبت می‌شود و نیازی به اطلاع‌رسانی مجدد نیست. بنابراین علاوه بر افزایش سرعت رسیدن پلیس به محل حادثه، دیگر نیازی به کشیدن کروکی نخواهد بود و همین امر کار شرکت‌های بیمه را سهل‌تر از گذشته می‌کند. همچنین تصور کنید در یک شهر دیجیتالی وجود سیستم هوشمند تا چه حد قادر خواهد بود خدمات اورژانسی را گسترش دهد. برای مثال فردی را در نظر بگیرید که از یک طرف دچار عارضه قلبی شده و هر ثانیه برای او حکم مرگ و زندگی دارد و از طرف دیگر مرکز اورژانس هم نمی‌تواند در مورد صحت هر تماس تلفنی اطمینان حاصل کند، در این شرایط سیستم هوشمند به مرکز اورژانس این امکان را می‌دهد که به مجرد برقراری تماس تلفنی، محل سکونت تماس گیرنده و حتی نام مالک آن روی مانیتور مرکز اورژانس حک شود. از سوی دیگر محل حادثه روی مانیتور آمبولانس قرار می‌گیرد و سیستم اطلاع‌رسانی جغرافیایی (GIS) نیز به مرکز اورژانس اطلاع می‌دهد که نزدیک‌ترین آمبولانس به شخص حادثه دیده کدام است و کوتاه‌ترین مسیر تا مقصد و نزدیک‌ترین مرکز فوریت‌های پزشکی و بیمارستان هم مشخص می‌شود. بنابراین با استفاده از سیستم ناوبری هوشمند در لوای طرح شهر الكترونيك، اطلاعات مکانی، مسیر حرکت، سرعت و موقعیت مربوط به وسایل نقلیه از جمله وسایل نقلیه عمومی، پلیس، آتش نشانی، آمبولانس‌ها، اتوبوس‌ها و دیگر وسایل قابل دریافت است. اهمیت این موضوع وقتی بیشتر روشن می‌شود که توجه داشته باشیم سیستم‌های ناوبری مطلوب آن دسته از سیستم‌هایی هستند که امکان تغییر نقشه و استفاده از نقشه‌های موجود و به روز کشور، قابلیت حمل و نقل و قیمت قابل قبول و مناسب داشته و در بازار نیز به راحتی در دسترس باشند. اجراي شهر الكترونيك اصولاً چهار مرحله براي اجرايي كردن الگوي شهر يا شهرداري الكترونيك توصيه مي‌شود. در مرحله اول كه مرحله پيدايش ناميده مي‌شود، لازم است سند راهبردي بر مبناي مطالعات ميداني از امكانات و پتانسيل‌هاي موجود تهيه شود. در اين زمينه استفاده از تجربيات جهاني نيز مؤثر خواهد بود. توسعه زيرساخت‌ها و آموزش به كاركنان ادارات يا سازمان‌هاي وابسته به شهرداري صورت مي‌گيرد. در مرحله دوم كه مرحله ارتقاء نام دارد، شهرداري يا شهر الكترونيكي فعاليت خود را با ارائه ابتدايي‌ترين خدمات بر روي شبكه اينترنت از طريق وب‌سايت‌هاي طراحي شده آغاز مي‌كند. در مرحله بعد، مرحله تعامل، فعاليت‌هايي براي آموزش به كاربران و شهروندان شهر الكترونيك انجام مي‌شود و در مجموع تعاملي دو سويه ميان مديران شهري و شهروندان از طريق وب‌سايت‌ها ايجاد خواهد شد. در مرحله يكپارچگي كه آخرين حلقه ايجاد شهر الكترونيكي محسوب مي‌شود، دامنه خدمات ارائه شده به شهروندان گسترش مي‌يابد و خدمات متنوع‌تري عرضه مي‌شود. در اجراي شهر الكترونيكي بايد به ارائه سبك زندگي الكترونيك و در خور عصر توجه داشت و بايد توجه كرد كه سبك زندگي سنتي براي جامعه اطلاعاتي، تضادها و نابهنجاري‌هاي خاصي را به دنبال خواهد داشت بنابراين يك الگوي مناسب زندگي با توجه به شرايط فرهنگي و اجتماعي جامعه مورد نظر و مناسب در جامعه اطلاعاتي، يكي از برنامه‌هاي شهرهاي الكترونيك است. البته با توجه به اينكه توسعه شهرهاي الكترونيك، دستاوردهاي بسياري را براي شهروندان، سازمان‌هاي شهري و ديگر ذينفعان شهر به همراه دارد، مطمئن هستم در صورتي كه در كشور برنامه‌ريزي‌ها بر اساس اولويت‌هاي جهاني و واقعيت‌هاي موجود جهان كه حركت به سوي جامعه اطلاعاتي است انجام شود، اجراي شهر الكترونيك در اولويت قرار مي‌گيرد.