ايتنا - شبکه علمی کشور پس از ۲۱ سال بلاتکلیف است

بیش از ۲۵۰۰ نقطه دانشگاهی قرار بود تا سال ۹۳ به شبکه علمی کشور متصل شود اما وضعیت اجرای این طرح با ۲۱ سال سابقه، بین دو وزارتخانه علوم و ارتباطات، نامعلوم و مشکل اینترنت دانشگاه‌ها همچنان پابرجاست.

به گزارش ایتنا از مهر، دسترسی به منابع علمی و تحقیقاتی از جمله نخستین اولویت‌های مورد نیاز دانشجویان به حساب می‌آید که لازمه آن در اختیار داشتن شبکه‌ای پرسرعت و امن متصل به شبکه اینترنت جهانی است.

اما با این وجود در کشور ما دانشجویان مراکز علمی و دانشگاهی در کشور در استفاده حداقلی از این شبکه با مشکلات متعدد روبه رو هستند و از سرعت دسترسی به منابع علمی گلایه دارند.

از سوی دیگر مسئولان دانشگاهی نیز از قیمت ارائه خدمات اینترنت گلایه‌مندند و معتقدند که در صورتی که تعرفه پهنای‌باند اینترنت از سوی وزارت ارتباطات برای دانشگاه‌ها با تخفیف همراه شود دانشگاه‌ها می‌توانند اینترنت با سرعت و کیفیت به مراتب بالاتری را در اختیار دانشجویان قرار دهند.

اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که راه‌اندازی شبکه علمی و دانشگاهی کشور که با هدف ایجاد شبکه اینترانت میان دانشگاه‌ها از حدود ۲۱ سال پیش در کشور مطرح شد می‌توانست دسترسی دانشگاه‌ها به منابع علمی تحقیقاتی را با سرعت بالاتری فراهم و مشکلات دانشجویان را برای دسترسی به اطلاعات مرتفع کند، اما این طرح تاکنون محقق نشده است.

سابقه ۲۱ ساله شبکه علمی در کشور
راه‌اندازی شبکه علمی کشور با نام «شبکه دانشگاهی» نخستین‌بار در سال ۷۳ برای ارتباط مستقل دانشگاه‌ها با یکدیگر از سوی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی مطرح شد اما شکل اجرایی به خود نگرفت.

پس از آن در سال ۷۹ باردیگر این شبکه با هدف اتصال شبکه‌های دانشگاهی با سرعت ۲ مگابایت بر ثانیه پایه‌ریزی شد که البته در آن سال نیز به اجرا درنیامد و در سال ۸۵ با تعریف دیگری با نام «شبکه علمی» وارد مرحله عملیاتی شد.

در ابتدا قرار بود شبکه علمی مبتنی بر فیبر تاریک (فیبرنوری خام و بدون اتصال به سیستم‌های انتقال دیگر) دانشگاه‌ها را با سرعت یک گیگابایت متصل کند که در این پروژه دانشگاه صنعتی امیرکبیر، سازمان فناوری اطلاعات ایران و شرکت مخابرات نقش داشتند.

در این پروژه، تجهیزات شبکه‌ای در سال ۸۷ در مراکز مخابراتی نصب شد و به صورت آزمایشی نیز چند دانشگاه معدود به این شبکه متصل شدند اما اجرای این پروژه تا سال ۸۹ متوقف شد.

باردیگر در سال ۸۹ و پس از آنکه در برنامه پنجم توسعه، راه‌اندازی شبکه علمی در ذیل شبکه ملی اطلاعات تکلیف شد، کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات در جلسه ۱۰۱ خود در آذرماه سال ۸۹ مجوز اپراتوری این شبکه را به سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران داد تا این اپراتور ظرف مدت ۳ سال بیش از ۲۵۰۰ مرکز دانشگاهی وزارت علوم و وزارت بهداشت و سایر مراکز علمی و پژوهشی در کشور را به یکدیگر متصل کند.

با این وجود آخرین اقدامات صورت گرفته از اجرای شبکه علمی به سال ۹۱ برمی‌گردد که در بهمن ماه آن سال ابتدا ۱۶ نقطه دانشگاهی و پس از آن تا پایان اسفند ۹۱ حدود ۸۰ نقطه دانشگاهی در تهران به این شبکه متصل شدند و از آن زمان به بعد آمار جدیدی برای اتصال دانشگاه‌ها به این شبکه اعلام نشده است.

این درحالی است که مطابق بند ‌ح‌ ماده ۴۹ برنامه پنجم توسعه کشور، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مکلف شده نسبت به ایجاد زیرساخت‌های لازم برای توسعه شبکه علمی کشور اقدام کند و تمامی دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، مؤسسات آموزشی، پژوهشی و فناوری دولتی نیز موظف شدند با اتصال به این شبکه، محتوای علمی و امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری خود را با حفظ مالکیت معنوی با رعایت استانداردهای لازم روی شبکه علمی قرار دهند.

در همین حال براساس تاکیدات مقام معظم رهبری در خصوص توسعه علمی و فناوری کشور، شبکه علمی به عنوان شبکه‌ای مستقل که از طریق فیبرنوری، کلیه دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی را به هم متصل کند تعریف شده است.

اشتراک‌گذاری دستاوردهای علمی و پژوهشی، تسهیل در انتقال اطلاعات میان مراکز دانشگاهی و علمی و پژوهشی، استفاده از منابع پایگاه‌های علمی و کتابخانه‌های دیجیتالی، دسترسی به آرشیو و داوری مقالات، استفاده از پخش زنده کلاس‌های درس، استفاده از شبکه اختصاصی مجازی که منابع علمی را به یکدیگر متصل کند، دسترسی به سامانه های پایان نامه و اطلاعات عمومی، دسترسی آنلاین به کنفرانس‌های علمی و در نهایت تولید دانش از جمله کاربردهای مدنظر در راه‌اندازی شبکه علمی است که در نهایت می‌تواند نیاز دانشگاه‌ها و دانشجویان و محققان را به داشتن اینترنتی با سرعت و با کیفیت بالا مرتفع کند.

حل مشکل ارتباط دانشگاهیان با شبکه علمی
در این باره برات قنبری معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات لازمه حل مشکل دانشگاه‌ها را در دریافت پهنای‌باند اینترنت گسترده و ارزان، راه‌اندازی شبکه علمی می‌داند و می‌گوید: زمانی که شبکه علمی راه‌اندازی شود مشکل اختصاص پهنای‌باند و تعرفه گران آن برای دانشگاه‌ها حل خواهد شد.

وی با تاکید براینکه از ابتدا نیز فلسفه شبکه عملی و دانشگاهی این بود که ارتباطات ارزان و پرسرعتی در اختیار دانشگاه‌ها قرار گیرد، ادامه داد: زیرساخت‌های این شبکه باید طوری تعریف شود که یکی از ثمرات آن دسترسی آسان دانشگاهیان به اطلاعات علمی باشد.

قنبری با اشاره به وظایف سازمان فناوری اطلاعات در راه‌اندازی زیرساخت‌های شبکه علمی کشور می‌گوید: ما به دنبال این هستیم که این شبکه هرچه سریعتر راه بیافتد تا مشکل ارتباطی دانشگاه‌ها حل شود.

معاون برنامه‌ریزی وزیر ارتباطات با اشاره به برنامه‌ریزی‌های در دست اقدام برای اجرای این طرح می‌افزاید: این شبکه باید یک پیمانکار داشته باشد که سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی به عنوان اپراتور، تاکنون پیمانکاری برای آن انتخاب نکرده است.

شبکه علمی نیازمند طراحی مجدد است
وی با اشاره به سابقه تعریف شبکه علمی کشور از برنامه سوم توسعه تاکنون گفت: در برنامه سوم توسعه این شبکه به عنوان شبکه دانشگاهی تعریف شد و در برنامه چهارم توسعه تحت عنوان شبکه علمی دیده شد.

در نهایت در برنامه پنجم توسعه در ذیل شبکه ملی اطلاعات به عنوان قانون و الزام تاکید شد اما با وجودی که در دولت قبل پروانه راه‌اندازی آن به سازمان پژوهش‌ها از سوی رگولاتوری اعطا شد اما تاکنون این شبکه راه‌اندازی نشده است.

قنبری با بیان اینکه در دولت جدید تاکید شده که این شبکه راه بیافتد تا مشکلات ارتباطی دانشگاه‌ها برای سرعت و کیفیت حل شود در مورد دلایل عدم اجرای این طرح می‌گوید: مشکل از سوی سازمانی است که مسئولیت این کار را عهده‌دار شده است.

یکی دیگر از اشکالات این بوده که این شبکه در ابتدا براساس استفاده از شبکه‌های مخابراتی طراحی شد و پس از آن قرار شد مستقل و برروی شبکه ملی اطلاعات اجرایی شود.

با این وجود لازم است که وزارت علوم به عنوان مجری بر روی این پروژه متمرکز شود و با کمک وزارت ارتباطات، این پروژه را به مرحله عملیاتی برساند.

وی از توافقات صورت گرفته و برگزاری جلسات میان وزارت علوم و وزارت ارتباطات برای حل این مشکل خبر می‌دهد و می‌افزاید: تاکنون مشکلی برای بودجه این طرح، مطرح نشده است چراکه بخش ارتباطی این شبکه راه افتاده است و تنها بحث هزینه‌های جاری استفاده از این شبکه مطرح است که آنهم در اعتبارات دانشگاه‌ها و وزارت علوم دیده شده است.

معاون وزیر ارتباطات با بیان اینکه از نظر فنی اقدامات مربوط به وزارت ارتباطات برای شبکه علمی انجام شده است می‌گوید: با وجودی که زمان بسیاری از طراحی اولیه این شبکه می‌گذرد برای رفع نیازهای دانشگاه‌ها باید این شبکه مجددا ارتقا یابد.

نگرانی وزارت علوم از عدم اجرای شبکه علمی کشور
از سوی دیگر آبان ماه امسال محمدحسین امید معاون مدیریت منابع وزارت علوم با ابراز نگرانی از عدم راه‌اندازی شبکه علمی کشور با گذشت بیش از ۴.۵ سال از برنامه پنجم توسعه و راه‌اندازی نشدن زیرساخت‌های لازم آن اظهار داشت: وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری از ابتدای شروع به کار دولت جدید بارها آمادگی خود را برای اتصال دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی به شبکه علمی کشور اعلام کرده است.

ولی ظاهراً به دلیل آماده نبودن زیرساخت شبکه، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات هنوز موفق به تحویل شبکه علمی نشده است.

وی با تاکید براینکه ایجاد زیرساخت‌های لازم و ارتباط دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی با شبکه فیبرنوری اختصاصی با پهنای باند زیاد به عهده وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است گفت: بارگذاری محتوای علمی به عهده دانشگاه‌ها، مؤسسات پژوهشی و پارک‌های علم و فناوری زیر مجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر مؤسسات علمی است.

در این راستا وزارت علوم و دانشگاه‌ها تمهیدات متعددی نظیر هماهنگ‌سازی مراکز فناوری اطلاعات، مراکز آموزش عالی و پژوهشی با تقسیم‌بندی کشور به مناطق ۹گانه در حوزه مذکور تدارک دیده و بلافاصله پس از راه‌اندازی و تحویل شبکه به دستگاه بهره‌بردار، آمادگی بارگذاری اطلاعات علمی را خواهد داشت.

میزان دسترسی دانشگاه‌ها به اینترنت کافی نیست
در این‌باره وحید احمدی، معاون پژوهشی وزیر علوم نیز گفت: درحال حاضر دانشگاه‌ها به دلیل پهنای‌باند اینترنت که در اختیار دارند و میزان هزینه‌ای که برای این ظرفیت باید پرداخت کنند با مشکل مواجه هستند.

وی با اشاره به مشکل دانشگاه‌های بزرگ کشور درخصوص پهنای‌باند اینترنت افزود: این دانشگاه‌ها معتقدند که باید از یک نوع تعرفه خاص برخوردار باشند تا باتوجه به اعتبارات موجود خود بتوانند از ظرفیت بیشتری برخوردار شوند.

معاون پژوهشی وزیرعلوم تصریح کرد: میزان دسترسی دانشگاه‌ها به اینترنت از ۱۰۰ مگا تا حدود ۷۰۰ مگا متفاوت است که این ظرفیت نیز کافی نیست و اگر تعرفه‌های همراه با تخفیف برای دانشگاه‌ها در این زمینه ایجاد شود این مراکز می‌توانند با میزان اعتبارات فعلی خود از ظرفیت بیشتری استفاده کنند.

احمدی تاکید کرد: در این زمینه صحبت‌هایی با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات انجام شده و این وزارتخانه قول‌هایی را داده اما هنوز عملیاتی نشده است. این درحالی است که اینترنت ابزار اصلی ارتباطات و توسعه میان دانشگاه‌ها و تبادل اطلاعات علمی بشمار می‌رود.

معاون پژوهشی وزیر علوم با بیان اینکه درحال حاضر دانشگاه‌های دنیا برای دریافت اینترنت از تعرفه‌های خاص استفاده می‌کنند به لزوم راه‌اندازی شبکه علمی کشور اشاره کرد و گفت: بخشی از راه‌اندازی این شبکه، فراهم کردن بستر و زیرساخت برای تبادل اطلاعات میان دانشگاه‌ها بود که از این طریق دانشگاه‌ها بتوانند از تعاملات علمی بهره‌مند شوند اما با وجودی که وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تلاش‌های زیادی در این زمینه انجام داده اما شرایطی که استفاده از این شبکه را فراهم کند ایجاد نشده است.

وزارت علوم تحویل‌گیرنده شبکه علمی است
وی با بیان اینکه این شبکه در اواخر دولت گذشته به صورت ظاهری افتتاح شد اما به صورت کامل و نهایی عملیاتی نشد ادامه داد: وزارت علوم تعاملات لازم برای راه‌اندازی این شبکه با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را انجام داده است و سازمان پژوهش‌ها به عنوان اپراتور انتخاب شده و مجوزهای لازم نیز برای این سازمان صادر شده است.

همچنین شرکت خصوصی نیز برای راه‌اندازی شبکه علمی کشور از سوی وزارت علوم انتخاب و به وزارت ارتباطات، معرفی شده است.

معاون پژوهشی وزیرعلوم گفت: طبق قانون مسئولیت راه‌اندازی و اجرای شبکه علمی کشور برعهده وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است و وزارت علوم تحویل‌گیرنده این شبکه بشمار می‌رود.

اگرچه راه‌اندازی شبکه علمی کشور یک موضوع ملی است که باید نهادهای دولتی تلاش کنند تا مشکلات و معضلات راه‌اندازی این شبکه برطرف شود.

وی عنوان کرد: وزارت علوم به دنبال این نیست که بخواهد مشکلات مربوط به راه‌اندازی شبکه علمی کشور را به گردن نهادی دیگر بیاندازد اما با گذشت چندین سال از ایجاد زیرساخت برای راه‌اندازی این شبکه، هنوز به مرحله قابل توجهی در این حوزه نرسیده‌ایم.

قرار بود شبکه علمی کشور اسفندماه سال گذشته راه‌اندازی شود اما به دلیل مشکلات راه‌اندازی این شبکه به سال جاری موکول شد و درحال حاضر نیز پیگیر مسئله هستیم.

احمدی تاکید کرد: برای رفع برخی از مشکلات شبکه علمی کشور باید مسائل میان وزارت ارتباطات و شرکت مخابرات در این زمینه حل و فصل شود.

شبکه علمی مدل کسب و کار ندارد
با وجودی که مسئولان دو وزارتخانه علوم و ارتباطات هر یک راه‌اندازی شبکه علمی را منوط به آماده‌سازی این شبکه از سوی دیگر می‌دانند مهدی فقیهی رئیس دفتر فناوری‌های نوین مرکز پژوهش‌های مجلس، معتقد است که این شبکه ماهیت و محتوای مشخص و مدل کسب و کار ندارد و به همین دلیل وضعیت آن نامعلوم است.

وی با اشاره به طرح اولیه شبکه دانشگاهی در سال ۷۳ و شکل‌گیری هسته اولیه آن در سال ۷۹ می‌گوید: از ابتدا تعریف این طرح دارای ۳ نقطه ابهام بود، اولین نکته عدم تخصیص اعتبار مناسب به این طرح بود، به نحوی که این طرح در بودجه سالیانه ردیف مشخصی نداشته و از اعتبارات شبکه‌های اطلاع‌رسانی و شاهراه‌های اطلاعاتی استفاده می‌کند.

فقیهی می‌افزاید: نکته دوم مربوط به مشخص نبودن ماهیت این شبکه است که تاکنون بیش از دو بار تغییر یافته است.

در ابتدا قرار بود شبکه علمی مستقل با استفاده از فیبر تاریک، مراکز دانشگاهی و علمی را به یکدیگر متصل کند اما در تعریف دوم قرار براین شد که شبکه‌ای به صورت مجازی مبتنی بر شبکه زیرساخت ارتباطی کشور توسعه پیدا کند و مستقل نباشد.

در این میان ابهام سوم در اجرای این طرح، مربوط به نبود مدل کسب و کار برای این شبکه است. این شبکه دارای مدل درآمدی و محتوای علمی مشخصی نیست. در این زمینه وزارت علوم آنقدر ضعیف عمل کرده است که در توسعه محتوایی این شبکه، بخش خصوصی و پژوهشگاه‌ها علاقه‌مند به ورود نیستند.

رئیس دفتر فناوری‌های نوین مرکز پژوهش‌های مجلس با تاکید براینکه برای اجرا و توسعه شبکه علمی، کار مطالعاتی انجام نشده و به همین دلیل مدل کسب و کار و ماهیت آن مشخص نیست می‌گوید: در ابتدا برای تامین تجهیزات این شبکه توافق ۳ جانبه میان سازمان فناوری اطلاعات ایران، شرکت مخابرات و سازمان پژوهش‌ها صورت گرفت اما این توافق تنها به خرید تجهیزات انجامید و طرح به شکل عملیاتی درنیامد.

وی با اشاره به ایده اولیه راه‌اندازی اینترنت در دنیا که مربوط به اتصال شبکه‌ای دانشگاه‌ها و مراکز دفاعی آمریکا بود می‌گوید: بیزینس مدل شبکه‌های دانشگاهی در کل دنیا وجود دارد و پروژه‌های بسیاری از این نوع، در کشورهای مختلف شکل گرفته است اما در کشور ما علاوه بر نبود زیرساخت‌های فنی برای اتصال به شبکه، موضوع محتوا نیز از دیگر مشکلاتی است که باعث شده این طرح، شکل عملیاتی به خود نگیرد.

راه‌اندازی شبکه علمی نیازمند تعامل دو وزارتخانه
شواهد نشان می‌دهد که اعطای انحصاری پروانه ایجاد و بهره‌برداری از شبکه علمی کشور به مجموعه یک دولتی که تجربه‌ای در این زمینه نداشته، یکی از اشتباهات کلیدی در اجرای این پروژه محسوب می‌شود چراکه این اپراتور به دلیل نداشتن تجربه اپراتوری نتوانست اهداف مدنظر را فراهم کند.

از سوی دیگر بهره‌برداری از این شبکه به دلیل اختلافات میان شرکت مخابرات و وزارت ارتباطات از دیگر مواردی است که منجر به عدم اجرای این طرح ملی شده است.

زیرا در زمان تعریف این شبکه، شرکت مخابرات ایران به عنوان مجموعه دولتی می‌بایست زیرساخت‌های شبکه را فراهم می‌کرد اما حال با وجود خصوصی شدن، برای اجرای این پروژه الزامی نداشته و وزارت ارتباطات برای اجرای آن باید با مخابرات وارد تعامل شود.

با این وجود برای جبران زمان از دست رفته و استفاده دانشگاهیان از حداقل‌های دسترسی به شبکه پرسرعت، ابتدایی‌ترین الزام، انجام تعامل و همکاری میان دو وزارتخانه علوم و ارتباطات و سازمان‌های درگیر این پروژه مانند سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، سازمان فناوری اطلاعات ایران و شرکت مخابرات ایران است که البته گفته می‌شود این مذاکرات در حال انجام است.

در هرحال این پروژه نیازمند تعریف سیاست‌های جدید از سوی دولت برای خروج از رکود و انفعال و شفاف‌‌سازی برای عملیاتی شدن است.