ايتنا - تناقض در موضوع مقابله با اخبار جعلی

حمید ضیایی‌پرور - مركز ملی فضای مجازی اخیرا مصوبه كمیسیون عالی امنیت فضای مجازی كشور در مورد لزوم پاسخگویی به اخبار جعلی در فضای مجازی را خطاب به تمامی وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی ابلاغ كرده كه در آن به دو موضوع تاكید شده است:
1-صدور تكذیبیه پیرامون اخبار جعلی و تحریف شده در فضای مجازی و دستگاه ذی‌ربط حداكثر ظرف 60 دقیقه.
2-پاسخگویی و همچنین اطلاع‌رسانی موثر، دقیق، جامع و بهنگام (حداكثر ظرف مدت 24 ساعت) پیرامون اخبار جعلی و تحریف شده پیرامون رویدادهای انعكاس یافته در فضای مجازی (مرتبط با حوزه‌های ماموریتی) در چارچوب دستورالعمل‌های ابلاغی از سوی وزارتخانه‌های كشور و فرهنگ و ارشاد اسلامی.

در مورد مصوبه مذكور چندین نكته اساسی و سوال‌برانگیز وجود دارد كه به آن اشاره می‌شود:
1- با مطالعه شرح وظایف كمیسیون‌های سه‌گانه مركز ملی فضای مجازی یعنی كمیسیون عالی تنظیم مقررات، كمیسیون عالی ارتقای تولید محتوا و كمیسیون عالی امنیت، می‌توان استنباط كرد كه مصوبه مقابله با اخبار جعلی هیچ ربطی به كمیسیون عالی امنیت فضای مجازی ندارد و به كمیسیون عالی ارتقای محتوا مربوط است، چراكه وظیفه كمیسیون عالی امنیت به حوزه‌های امنیتی، سایبری، زیرساختی و نرم‌افزاری مربوط است و اتفاقا موضوع اخبار جعلی و مقابله با آنها از جمله وظایف كمیسیون عالی ارتقای محتواست.
2- فضای مجازی شامل چندین گروه رسانه است: الف-پایگاه‌های خبری و خبرگزاری‌ها و ب- شبكه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های اجتماعی. این دو گروه رسانه، خود به رسانه‌های با منشا داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند. مثلا ممكن است یك خبر تحریف شده یا جعلی در یك پایگاه خبری داخلی یا در یك پایگاه خبری خارجی منتشر شده باشد. به زبان فارسی باشد یا به زبان انگلیسی یا در شبكه‌های اجتماعی داخلی یا خارجی منتشر شده باشد. توجه به این تقسیم‌بندی از این جهت مهم است كه اساسا دستگاه‌های دولتی از ورود، تولید محتوا و پاسخگویی به محتوای رسانه‌های خارجی و پلتفرم‌های اجتماعی خارجی منع شده‌اند، چراكه همه آنها فیلتر هستند.
3- اینكه مركز ملی فضای مجازی برای مقابله با اخبار جعلی، اولین راهبرد و توصیه‌اش به دستگاه‌های دولتی، صدور تكذیبیه است، نشان می‌دهد كه نگاه سیاستگذاران به این موضوع هنوز نگاه سنتی و رسانه‌های ارتباط جمعی است. تكذیبیه یك روش پسینی و غیرموثر در مقابله با اخبار جعلی است، چرا كه تكذیبیه هیچ‌گاه برد و اثر خبر اصلی را ندارد. تكذیبیه مانند تبلیغات است كه چون منشا صدور آن دستگاه دولتی است برای افكار عمومی قابل باور نیست. برای مقابله با اخبار جعلی، روش انفعالی پاسخ نمی‌دهد. در عوض باید به ریشه‌های موضوع توجه كرد. خبر جعلی، شایعه، اطلاعات نادرست و میس اینفورمیشن و دیس اینفورمیشن و شبه علم در شرایطی به وجود می‌آید كه نظام اطلاع‌رسانی یك جامعه دچار اشكال شده باشد. اگر اطلاعات، درست، به موقع و دقیق در دسترس افكار عمومی قرار نگیرد، فضا برای ایجاد و گسترش اخبار جعلی آماده می‌شود.
4- در مقابله با اخبار جعلی باید به چند موضوع توجه كرد: الف- پاسخگویی و روشنگری درباره اخبار جعلی با همان فرمت. مثلا اگر در یك رسانه اجتماعی فیلمی از برخورد نامناسب پلیس با یك شهروند منتشر شده صدور تكذیبیه مكتوب از سوی پلیس چه تاثیری دارد؟ ب-پاسخگویی در همان بستر و رسانه. مثلا اگر در توییتر مطلبی خلاف واقع منتشر شده، نباید با صدور تكذیبیه در وب‌سایت دستگاه دولتی به آن پاسخ داد و همین طور محتوایی كه در هر پلتفرم اجتماعی و در هر اكانت صورت می‌گیرد باید در همان بستر و پلتفرم پاسخگویی صورت گیرد در غیر این صورت تاثیر لازم را نخواهد داشت و گاه تاثیر معكوس دارد.
5- بر اساس ابلاغیه‌های صادر شده خطاب به همه دستگاه‌های دولتی، آنها از هر گونه حضور در بستر رسانه‌های اجتماعی فیلتر شده منع هستند. قریب به اتفاق اخبار جعلی و تحریف شده در همین بستر‌ها منتشر می‌شود. حتی روابط عمومی دستگاه‌ها نیز اجازه هر گونه فعالیت در این بسترها را ندارند و دستگاه‌های نظارتی با متخلفان برخورد می‌كنند. سوال است كه وقتی اجازه فعالیت، رصد و تولید محتوا و كنش و واكنش را از روابط عمومی‌ها در این فضا سلب می‌كنید، چطور انتظار دارید ظرف 60 دقیقه یا 24 ساعت نسبت به اخبار جعلی فضای مجازی واكنش نشان دهند؟ به مركز ملی فضای مجازی پیشنهاد می‌شود به‌طور مشخص روابط عمومی‌های دستگاه‌ها را از فعالیت و كنش در فضای مجازی مستثنی كنند.
6- این عدد 60 دقیقه و 24 ساعت مبنای درستی ندارد. 60 دقیقه از چه زمانی؟ از زمان انتشار مطلب اولیه جعلی؟ از زمان اطلاع از آن خبر جعلی؟ از زمان دریافت پاسخ از بخش و معاونت مربوطه؟ اگر با ساختار دستگاه‌های دولتی آشنایی داشته باشید، می‌دانید كه روابط عمومی‌ها بدوا اجازه صدور تكذیبیه یا تولید خبر یا مصاحبه و اطلاعیه را ندارند. حتی خبرهای مثبت تولیدی روابط عمومی‌ها مانند خبرهای پوششی یا مراسم‌ها و رویدادهای داخلی، باید سیكلی طولانی در داخل آن سازمان طی كند تا برای انتشار تایید شود. اگر خبری جعلی در یك صفحه اجتماعی منتشر شود حداقل یك روز كاری طول می‌كشد آن خبر رصد و داده‌كاوی و طی نامه‌ای مكتوب به بخش مربوطه ارجاع شود، بخش مربوطه نیز تا دریافت و بررسی آن و تهیه پاسخ كارشناسی معمولا بین چند روز تا دو هفته زمان لازم دارد تا پاسخ آن مطلب را تهیه كرده و به روابط عمومی ارجاع دهد.توقع واكنش به اخبار فضای مجازی ظرف 60 دقیقه یا حتی 24 ساعت، آرمانی، غیرممكن و غیراجرایی است.
7- در این ابلاغیه، دستگاه‌ها موظف شده‌اند در چارچوب دستورالعمل‌های صادره از سوی وزارت كشور و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی عمل كنند. بدون اینكه مشخص كند آیا این دستورالعمل‌ها تدوین و ابلاغ شده‌اند یا در آینده قرار است تهیه شوند؟ ضمن اینكه مرجع دولتی در حوزه اخبار جعلی و مقابله با آن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و وظایف وزارت كشور، بیشتر امنیتی است و دلیلی برای ورود این وزارتخانه به حوزه اخبار جعلی وجود ندارد و اصل وحدت در برنامه‌ریزی را خدشه‌دار می‌كند. شاید در خوش‌بینانه‌ترین حالت، كمیسیون عالی امنیت فضای مجازی خواسته با وارد كردن وزارت كشور به موضوع، ارتباطی هر چند كم میان این مصوبه و شرط وظایف خودش ایجاد كرده باشد.
8- سخن پایانی اینكه، این ابلاغیه هیچ ضمانت اجرایی ندارد. در واقع با وجود تناقضات موجود و ذكر شده، اگر دستگاه‌های اجرایی بر همان روال قبل عمل كنند نباید تعجب كرد. لذا به نظر می‌رسد این ابلاغیه نیز مانند ده‌ها سند و ابلاغیه دیگر فقط به درد آرشیو و گزارش عملكرد می‌خورد و دیگر هیچ! (روزنامه اعتماد)