اعمال فيلتر اينترنت در لايه دسترسي به جاي فيلتر سراسري در مبدا (لایه زیرساخت) در حالی محتمل است تا در طول برنامه پنجم توسعه اجرا شود که پیش از این در بوته آزمایش قرار گرفته بود. اعمال فیلترینگ در لایه دسترسی که مدتی پیش توسط شرکت‌های ISP تجربه شده بود به درخواست نهادهای حاکمیتی به بدنه حاکمیت و درلایه گیت وی انتقال یافت و حالا بازگشت اعمال فیلترینگ در لایه دسترسی در سازمان ارتباطات زیر ساخت مجددا در حال رایزنی است اقدامی که در هزینه‌ها، کنترل ترافیک و روند فنی ماجرا رد پای محکمی از خود به جا خواهد گذاشت.

از دیروز فیلترینگ
۸ سال پیش کمیته تعیین مصادیق پایگاه‎های اطلاع‎رسانی رایانه‎ای غیرمجاز از نمایندگان وزارت اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان صداوسیما تشکیل شد و دو سال پس از تشکیل کمیته، دفتر اینترنت دادستانی از سوی دادستانی تهران تاسیس شد تا ارتباطی مستقیم با مجریان فیلترینگ داشته باشند.

همزمان با تشکیل کمیته تعیین مصادیق و دفتر اینترنت دادستانی به منظور بررسی سایت‌هایی که محتوای آنها مستلزم اعمال فیلترینگ هستند محصولات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری فیلترینگ نیز فعالیت خود را در کشور آغاز کرد.‌ شرکت فناوری اطلاعات، به عنوان متولی اصلی اجرای فیلترینگ کشور، کار خود را از سال ١٣٨٠ با نرم‌افزار امریکایی Websense آغاز و دو سال بعد نرم‎افزار Smart را خریداری کرد و در نهایت نرم‎افزار Webwasher به کارگرفته شد که حق اشتراک آن تا پایان آبان ١٣٨٥ اعتبار داشت.

در این نرم‌افزارها کنترل محیط‎هایی نظیر پست الکترونیکی و محیط‎های گپ وجود نداشت، حال آنکه در صورت بکارگیری فیلترینگ روباتیک وب، می‎توان آن ‌را در ابتدای پهنای باند قرار داد تا به صورت خودکار و هوشمند به جست‌وجو بپردازد و براساس طبقه‎بندی تعریف شده، فهرست سیاه را تکمیل کند.

به همین دلیل در نهایت ابزاری به نام دلتا گلوبال خریداری و به کار گرفته شد. ضعف ابزارهای خارجی و هزینه آنها باعث شد مسوولین شرکت به سمت تولیدات داخلی گرایش پیدا کنند. در این رابطه چند شرکت موفق به اخذ تاییدیه لازم از شرکت فناوری اطلاعات و قوه قضائیه شدند.

این ابزارها که برای پوشش‎دهی مسیر ارسال طراحی و تولید شده‎، ابتدا جوابگوی ظرفیت شبکه نبودند. به همین دلیل به آنها اجازه داده شد در لایه‎های بعدی توزیع، یعنی ISPها به کار گرفته شوند و همین مساله و به عبارتی این موفقیت موجب شد تا دیگر مناقصه خارجی برگزار نشود.

زمزمه‌های بازگشت
تا چند سال پیش فیلترینگ توسط ISPها صورت می‌گرفت و به همین دلیل در برخی موارد، بعضی از وب‌سایت‌ها یا وبلاگ‌ها در یک ISP فیلتر و در ISP دیگری فیلتر نبودند. پس از آن قرار شد تا فیلترینگ اینترنت نه از طریق ISPها، بلکه به کمک گیت‌وی‌هایی(Gate way) که در مبادی ورودی اینترنت به ایران قرار داردند اعمال ‌شود. بر این اساس دیگر ISPها نمی‌توانند نقشی در فرایند فیلترینگ داشته باشند، چون تمامی شرکت‌های ارايه‌دهنده‌ خدمات اینترنتی، اینترنت فیلتر شده را دریافت می‌کنند.

محمود خسروی، مدیر عامل شرکت ارتباطات زیرساخت خرداد ماه امسال نیز بر فیلترینگ یکپارچه تاکید کرد و گفت: «بر اساس ماده ۲۱ قانون جرائم رایانه‌ای فیلترینگ یکپارچه برای تمامی شرکت‌های اینترنتی تعریف شده است و ISPها این اجازه را ندارند که به دلخواه برای سایتی محدودیت و عدم محدودیت اعمال کنند».

او ادامه داد: «فیلترینگ یکپارچه در کل کشور و از مسیر گیت‌وی انجام می‌شود و تعیین سایت‌هایی که مشمول این طرح قرار می‌گیرند از سوی کمیته تعیین مصادیق خواهد بود و شرکت ارتباطات زیرساخت آن را اعمال می‌کند. برابر قانون نیز هر سرویس‌دهنده اینترنت موظف است که این موارد را اجرا کند».

با وجود تاکید محمود خسروی بر اعمال فیلترینگ یکپارچه توسط شرکت ارتباطات زیر ساخت اما دو ماه بعد او در گفت‌وگو با عصر ارتباط به صحبت‌های متناقضی در خصوص لایه اعمال فیلترینگ اشاره کرد و گفت:« شرکت زیرساخت پس از تهیه پهنای باند گلوگاه دیگری دارد که آن گلوگاه فیلترینگ است که بايد انجام شود تا اينترنت پاکي تحويل داده شود اما از آنجايي‌ که شرکت زيرساخت روزبه‌روز ظرفيت‌ها را افزايش مي‌دهد از آن طرف هم بايد ظرفيت‌هاي فيلترينگ را به لحاظ فني افزون‌تر کنيم».

او گفته بود: «الان مشکل در اين گلوگاه را مرتفع کرده‌ايم و به دنبال اين هستيم که براي آينده با روش‌هاي ديگري بحث‌هاي فيلترينگ را در لايه دسترسی و جاهاي ديگر پيگيري کنيم تا اين چالش‌ به صورت جدي برطرف شود». خسروی مهر ماه نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس بر روش جدیدی که ممکن است زیر ساخت در پیش گیرد مجددا اشاره کرد و گفت: «ممکن است در آینده براساس سیاست‌های موجود تغییراتی اعمال شود؛ ممکن است اعمال فیلترینگ از گیت‌وی به لایه‌ دسترسی (Access) منتقل شود، که با توجه به این موضوع که قاعدتا حجم اطلاعات بیشتر می‌شود، پیچیدگی‌های خاص خود را خواهد داشت».

محمدعلی آریانیان معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی شرکت ارتباطات زیرساخت نیز در خصوص مشکلات پهنای باند به ما گفت: «ما همه پهنای باند را به یک نقطه آوردیم. بعد در ‌این نقطه می‌خواهیم کار پالایشی انجام دهیم و این کار بسیار مشکل است. مثل اینکه در کشور بخواهند کلیه خودرو‌هایی که تردد می‌کنند را بررسی کنند و برای همین همه را به تهران بیاوریم و برایش پلیس بگذاریم و بگوییم همه را بررسی کنيد. اما یک وقت می‌گوییم هر کس ارايه‌دهنده خدمات(SERVIECE PROVIDER) در لایه انتهایی این کار را انجام دهد. در ‌این صورت سرعت خیلی بالا می‌رود».

او در خصوص انجام فرآيند در لایه دسترسی به خبرنگار ما گفت: «در حال بررسی هستیم که این کار در لایه دسترسی صورت بگیرد. طبق قانون جرائم رایانه‌ای هم باید در لایه دسترسی ‌این کار صورت بگیرد. احتمالا در برنامه پنجم به این سمت خواهیم رفت».

فیلترینگ مرکزی بهتر است
با وجود آنکه مسوولان زیر ساخت معتقدند که فیلترینگ در لایه دسترسی به صرفه‌تر است اما شرکت‌های ISP معتقدند فیلترینگ در لایه زیر ساخت برای آنها به صرفه‌تر است. محمد حسن شانه ساززاده ،مدیر عامل شرکت شاتل معتقد است: «وقتی فیلترینگ توسط شرکت زیر ساخت و در لایه گیت‌وی صورت می‌گیرد این مساله از نظر کنترلی به صرفه تر و قابل اطمینان‌تر است تا اینکه تعداد زیادی شرکت ISP بخواهند این کار را به صورت مجزا انجام دهند کنترل در بالا راحت‌تر است. مگر اینکه شرکت زیر ساخت هزینه‌های فیلترینگ را متقبل نشود و بخواهد به شرکت‌های PAP واگذار کند».

او در پاسخ به این سوال که میزان هزینه‌ها برای شما چقدر خواهد شد؟ گفت: «هزینه سخت‌افزاری تغییری نمی‌کند اما هزینه اجرایی افزایش پیدا می‌کند. ما همین الان نیز فیلترینگ را به صورت STANDBY داریم اما در مدار، اکتیو نیست اگر قرار شود که اکتیو شود باید هزینه‌ای پرداخت کنیم، در حال حاضر فقط تجهیزات دو شرکت مورد تایید قوه قضائیه قرار گرفته است و می‌توانند این کار را انجام دهند، در این صورت هم باید هزینه‌ای به آنها بپردازیم و به دلیل فضای انحصاری که وجود دارد و تنها دو شرکت این اختیار را دارند عقد قرارداد با آنها سخت است».

او در ادامه افزود: «از سوی دیگر خسارت‌های معنوی در این قضیه وجود دارد مثلا در گذشته که فیلترینگ در لایه دسترسی بود ممکن بود که یک سایت در یک شرکت فیلتر باشد و در یکی نباشد این مساله بر مشتریان تاثیر می‌گذاشت بر این اساس ضریب خطا بیشتر می‌شود».

محمدرضا کریمی، قائم مقام مدیرعامل شرکت پیشگامان نیز در این خصوص، گفت: «اعمال فیلترینگ در لایه زیر ساخت عملی‌تر است اگر در لایه دسترسی قرار بگیرد محدودیت‌هایی برای توسعه به‌وجود می‌آید مثلا الان که این قضیه به صورت مرکزی انجام می‌شود ما می‌توانیم در ۲۱۰ شهری که سرویس می‌دهیم آن را ارايه کنیم اما اگر قرار باشد اعمال فیلترینگ به صورت محلی صورت بگیرد ما باید در تمام نقاط شهری که سرویس ارايه می‌دهیم تجهیزاتی نصب کنیم».

او در ادامه گفت: «حجمی از پهنای باند و ترافیک که در گیت وی جمع می‌شود قابل توجه است و البته به تدریج بیشتر هم می‌شود و کنترل این حجم برایشان ممکن نیست. احتمالا به این دلیل باشد که زیرساخت می‌خواهد چنین تصمیمی بگیرد. اما بر این کار باید کار کارشناسی جدی صورت بگیرد».

او در خصوص تاثیرتغییرلایه فیلترینگ بر هزینه‌ها، گفت :«این مساله می‌تواند بر افزایش قیمت سرویس‌ها تاثیر بگذارد با توجه به اینکه در سال آینده حذف یارانه‌ها می‌تواند بر افزایش قیمت سرویس تاثیر بگذارد و از سوی دیگر افزایش دستمزد نیروی انسانی را هم شاهد خواهیم بود امیدواریم که اگر قضیه اتفاق بیفتد به طریقی رخ ندهد که باعث افزایش قیمت‌ها شود».

محمود خادمي رييس كميسيون اينترنت سازمان نظام صنفي رايانه‌اي نیز گفت: «در این خصوص باید کار کارشناسی صورت بگیرد و مطالعاتی انجام شود تاکنون شرکت ارتباطات زیر ساخت در مورد این قضیه با ما صحبت نکرده است و ما در جریان جزئیات نیستیم».

او در ادامه گفت: «فیلترینگ مرکزی یکپارچه است و دیگر سلیقه‌ای نیست اما در صورتیکه فیلترینگ در لایه دسترسی صورت بگیرد کیفیت تجهیزات متفاوت می‌شود در صورتیکه دولت در این قضیه سرمایه‌گذاری نکند موجب افزایش قیمت می‌شود. بنابراین باید دو کار اساسی برای اجرای این طرح صورت بگیرد نخست بحث مطالعاتی است و دیگر اینکه مباحث اقتصادی در نظر گرفته شود. البته این قضیه قبلا از سوی ISPها تجربه شده و آزمایش خود را پس داده است».

کریمی در خصوص اینکه در دیگر کشورها فیلترینگ در چه لایه‌ای صورت می‌گیرد، گفت: «در بسیاری از کشورها مانند چین فیلترینگ در لایه گیت‌وی و به صورت مرکزی صورت می‌گیرد». خادمی نیز این مساله را تایید کرد و گفت:«در کشورهای دیگر یا فیلترینگ در لایه مرکزی صورت می‌گیرد و یا اینکه تعداد سرویس‌دهنده‌ها محدود است».

فیلترینگ در لایه دسترسی باشد
اگرچه نگاه اجرایی و اقتصادی ISPها فیلترینگ درلایه زیر ساخت و مرکزی را مطلوب می‌داند اما برخی مطالعات انجام شده و نظرات کارشناسی بر اعمال فیلترینگ در لایه دسترسی برای رسیدن به فضای مطلوب تاکید دارد.

تغییر سیاست اعمال فیلترینگ در ایران می‌تواند تابع عوامل بسیاری باشد که یکی از مهم‌ترین آنها محدودیت‌های امکانات تکنولوژیک است. در فیلترینگ از طریق گیت‌وی، اینترنت ورودی کشور در یک نقطه (ورودی) فیلتر می‌شود و سپس به شرکت‌های ارايه‌دهنده‌ خدمات اینترنتی تحویل داده می‌شود.

به اعتقاد برخی از کارشناسان هرچند این روش دارای دردسر کمتری است اما زمانی که بخواهند کل اطلاعات رد و بدل شده (شامل اطلاعات رمزگذاری شده) را مورد بازبینی قرار بدهند، آن زمان فیلترینگ تمامی اطلاعات بسیار مشکل می‌شود.

اما در روش لایه‌ دسترسی اطلاعات رد و بدل شده در بین شرکت‌های مختلف تقسیم می‌شود، به طوری‌که بررسی این اطلاعات آسان‌تر خواهد بود و با منابع کمتر می‌توان اطلاعات محدودی را مورد بررسی قرار داد. هرچند در این روش خطر فیلترینگ سلیقه‌ای به طوری که یک وب‌سایت در یک ISP فیلتر باشد و در دیگری فیلتر نباشد، وجود دارد.

در فیلترینگ از طریق گیت‌وی، یک کامپیوتر باید به عنوان مثال ۱۰ هزار ارتباط را مورد بررسی قرار دهد اما در فیلترینگ در لایه دسترسی همان کامپیوتر باید ۱۰۰ ارتباط را بررسی کند و این بدان معناست که میزان هزینه و ابزارهای مورد نیاز در روش اکسس بسیار کمتر و دارای دقت بالاتری است.

زیر ساخت درست تصمیم بگیرد
براساس سخنان مدیر عامل شرکت زیر ساخت ممکن است در آینده‌ای نزدیک سیاست فیلترینگ در ایران تغییر کند. سیاستی که ابهامات زیادی دارد و هیچ یک از مسوولان دولتی در مورد آن تا کنون به روشنی سخن نگفته‌اند.

تصمیم احتمالی شرکت ارتباطات زیرساخت در تغییر سرنوشت قیمت اینترنت بی تاثیر نخواهد بود. باید ببینیم که شرکت زیر ساخت این بار می‌تواند تصمیمی بگیرد که ناگزیر به بازگشت از راه طی شده نشود یا اینکه ممکن است چند سال دیگر دوباره سخن از تغییر لایه اعمال فیلترینگ سخن به میان آید!