آن‌ها رفته‌رفته به یک شرکت غول‌آسا تبدیل می‌شوند، اما پشت هرنام غول‌آسایی همیشه اما و اگرهای فراوانی وجود دارد. چیزهایی شبیه ماجرای فروش تلفن‌های همراهی که با ارز دولتی وارد شد.ولی با نرخ آزاد به فروش می‌رسید یا حرف‌هایی که درباره امتیازها و رانت‌های ویژه توسط اشخاص صاحب‌منصبی به آنان نسبت داده می‌شود. درباره انحصارطلبی و بلعیدن شرکتهای کوچک‌تر به بهانه سهم‌خواهی و انحصار بازار هم حرف‌های فراوانی وجود دارد.
اما شاید کلید همه این اتهام‌ها، در نموداری باشد که در فضای مجازی منتشر شده است. نموداری که اتفاقاً گفته می‌شود خود همین شرکت در همایش خود، آن را منتشر کرده است. «صبح نو» به همین بهانه در گفتوگو با مسوولان و کارشناسان، چالش‌های پیش روی انحصارطلبی این شرکت در فضای کسب‌و‌کار مجازی را بررسی می‌کند.
در هفته اخیر خبری مبنی بر اینکه شرکت دیجی‌کالا بیش از 90درصد فروش اینترنتی ایران را در دست دارد منتشر شد. اگر آمارهای منتشر شده از سوی این شرکت درست باشد می‌توان این مسأله را زنگ خطری بزرگ تلقی کرد چرا که با انحصار 91درصدی بازار اینترنتی کشور، به راحتی می‌توان احتکار نمود و بازار را دچار چالش کرد. خرده‌بازارها را تحت‌تأثیر و سلطه خود قرار داد و انواع روش‌های غیرمعقول را برای سوددهی بیشتر در بازار پیاده‌سازی کرد.
دیجی‌کالا در بستر اقتصاد دیجیتال
اقتصاد دیجیتال در واقع شامل تمام فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی که توسط نرم‌افزارهای مختلف و با استفاده از بیگ‌دیتا انجام می‌شوند، خواهد بود. شرکتهای پیشرو در اقتصاد دیجیتال امروز آنهایی هستند که با ارائه یک پلتفرم دیجیتال که امکان تعامل آنلاین تعداد زیادی تولید‌کننده را با تعداد زیادی از مشتریان و مصرف‌کننده‌ها به ساده‌ترین شکل ممکن فراهم می‌کنند و از محل ارزش افزوده ایجاد شده به کسب درآمد می‌پردازند. این شرکت‌ها با به‌کارگیری ابزارهای داده کاوی و بیگ‌دیتا به کشف سلایق و ترجیحات دو طرف می‌پردازند و عملاً می‌توانند با پیش‌بینی دقیق نبض هر بازاری را در اختیار داشته باشند. شرکت دیجی‌کالا با ارزش بیش از 500میلیون دلار از سال 1383 در ایران شروع به کار کرد. دیجی‌کالا فعالیت خود را با فروش دوربین‌های عکاسی شروع کرد و رفته‌رفته به یکی از شرکتهای بزرگ کسب و کار در بستر فضای مجازی تبدیل شد. رییس این شرکت، مدت‌ها پیش در مصاحبه خود گفته بود که بیش از 85درصد از خرده‌فروشی‌های بازار اینترنتی از طریق این سایت انجام می‌شود. اگرچه در طی این سال‌ها کسب‌و‌کارهای اینترنتی زیادی به راه افتاده است اما همچنان دیجی‌کالا در این عرصه، بی‌رقیب می‌تازد.
شرکت‌ها چگونه غول‌آسا می‌شوند
آقای عادل طالبی، عضو هیات مدیره انجمن صنفی کسب و کار اینترنتی در گفتوگو با خبرنگار روزنامه «صبح نو» درباره حضور انحصارطلبانه شرکتهای اینترنتی اظهار کرد: حضور شرکتهای قدرتمند در بازار از یک بعد مفید هستند چرا که فرهنگسازی را در این زمینه با سرعت بیشتری به‌دنبال خواهد داشت ولی مشکل حادی در ایران داریم که بسیار نگران‌کننده است. ایران بر خلاف کشورهای اتحادیه اروپا قوانینی برای جلوگیری از رشد بیش از حد این شرکت‌ها را ندارد. به‌عنوان مثال در آمریکا قانون شرمن و در اروپا قانون آنتراست از رشد بیش از حد چنین شرکت‌هایی جلوگیری می‌کند، اما در ایران چنین قانونی وجود ندارد و همین موضوع سبب می‌شود یک شرکت به شکل غول‌آسایی رشد داشته باشد. اگرچه در شرایط فعلی وجود چنین شرکت‌هایی برای فرهنگسازی و جذب مردم برای استفاده و راه انداختن چنین کسب و کارهایی مفید است اما در آینده نداشتن قانونی که از رشد انحصارطلبانه جلوگیری کند ایران را به خطر خواهد انداخت و می‌بایست قانون‌گذار از همین حالا به فکر تدوین چنین قوانینی باشد و قوانین متناسبی را برای جلوگیری از انحصارطلبی تدوین کند. متاسفانه شورای رقابت در سالهای اخیر عملکرد مطلوبی را در این زمینه نداشته است و عدم عملکرد مطلوب از سوی شورای رقابت بسیار نگران کننده است.
دعوا بر سر یونیکورن بودن
طالبی می‌گوید: انحصار 90درصدی دیجی‌کالا در بازار اینترنتی ایران صرفاً یک ادعاست و تا این لحظه برای اثبات آن گامی برنداشته‌اند. همانطور که شرکت اسنپ در نشستی که با وزیر ارتباطات داشت ادعا کرد که این شرکت 7/1میلیارد دلار ارزش دارد ولی مبنای این ادعا نیز از اساس اشتباه بود و به‌نظر می‌رسد این ادعا صرفاً مطرح شد که خود را یونیکورن عنوان کنند. یونیکورن به شرکت‌هایی گفته می‌شود که ارزش آن‌ها بیش از یک میلیارد دلار است. گفته می‌شود سال۲۰۱۳ این عبارت توسط یک سرمایه‌گذار ریسک‌پذیر برای متمایز کردن این نوع شرکت‌ها مطرح شده است. یونیکورن به معنای اسب تک‌شاخ است و نشان‌دهنده یک نماد ویژه و منحصربفرد است.
بررسی ادعای عجیب دیجی‌کالا
اثبات این ادعا که آیا واقعاً دیجی‌کالا 90درصد بازار اینترنتی ایران را در دست دارد به سادگی نیست. چرا که می‌بایست آمار تراکنش‌های بانکی کل جمعیت ایران را از نظام بانکی شاپرک به‌دست آورد و سپس کلیه تراکنش‌های مالی و مالیاتی شرکت دیجی‌کالا را نیز به دست بیاوریم تا ببینیم چند درصد از سهم بازار اینترنتی از آن دیجی‌کالاست. علاوه‌بر همه این‌ها شرکت دیجی‌کالا قابلیت پرداخت نقدی نیز دارد که این مسأله نیز می‌بایست محاسبه شود. با تعریف ما از تجارت الکترونیک که شامل فروش خودرو نیز است این آمار بسیار پایین‌تر از 90درصد خواهد بود.
چند درصد از بازار ایران در بستر الکترونیک است؟
عضو هیات رییسه انجمن کسب و کار اینترنتی در خصوص بازار اینترنتی ایران می‌گوید: آخرین آمار منتشر شده مربوط به سال قبل است که در آن میزان کل تراکنش‌های اینترنتی ایران تنها سه درصد از کل بازار آفلاین و آنلاین ذکر شده بود. اگر چه در آن آمار آمده بود که خرید خودرو را خرید اینترنتی به حساب نمی‌آوریم زیرا خرید خودرو از طریق اینترنت اقناع نشده است، اما به‌هرحال خرید اینترنتی در ایران همچنان سهم کمی از کل بازار را در این کشور شامل می‌شود. با این تفاسیر حتی اگر ادعای 90درصد شرکت دیجی‌کالا درست باشد. این 90درصد بخشی از آن سه درصد خواهد بود که در آمار کلی بسیار ناچیز خواهد است.
اخیراً شرکت دیجی‌کالا آماری در مقایسه با سایر شرکتهای مشابه در کشورهای دیگر منتشر کرده است. در این آمار سهم استارت‌اپ‌های مختلف در بازار مربوطه‌شان این‌طور آمده. شرکت المرت روسيه 9درصد، شرکت آمازون آمریکا 17درصد، شرکت علی بابا چین 45درصد و شرکت دیجی‌کالا بیش از 90درصد از بازارهای کشور خود را در اختیار دارند. اگر چه این آمار از سوی دیجی‌کالا به عنوان نقطه قوت خود معرفی می‌کند اما باید به بازار کل ایران نیز توجه کرد که تنها سه درصد از آن‌ها مربوط به کسب و کارهای اینترنتی است. ما دو سازمان در کشور داریم که می‌بایست چنین آمارهایی را منتشر کنند. مرکز آمار ایران و سازمان فناوری و اطلاعات که زیر نظر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است. این دو مرکز متاسفانه آمارهای خود را ارائه نمی‌دهند و این مسأله سبب اظهارنظرها و گمانه‌زنی‌های فراوان در این زمینه خواهد شد. آخرین آمار منتشر شده، مربوط به سال 94 است که از سوی سازمان فناوری و اطلاعات اعلام شد و متاسفانه بعد از آن ما شاهد ارائه هیچ‌گونه آماری از سوی این دو مرکز نبودیم.
نارضایتی اخیر خریدارها از شرکت دیجی‌کالا بابت چیست
شرکت دیجی‌کالا از چندی پیش بخشی را در سایت خود تحت عنوان «شما هم فروشنده باشید» راه‌اندازی کرد که در آن افراد می‌توانند محصولات خود را در این شرکت در معرض فروش بگذارند. افراد می‌بایست محصولات خود را برای فروش در سایت اعلام کنند و نیازی نبود که محصولات را به انبار دیجی‌کالا ارسال کنند. وجه پرداختی از سوی خریدار نیز در ابتدا به حساب شرکت دیجی‌کالا واریز می‌شود در‌صورتی‌که اجناس خریداری‌شده از سوی فروشنده محلی به دستش می‌رسید و صحت آن را تأیید می‌کرد، مبلغ واریزی آن از حساب دیجی‌کالا به حساب فرد فروشنده واریز می‌شود. شرکت دیجی‌کالا دو بخش تأمین و مارکت‌محلی دارد. در بخش تأمین این شرکت، محصولات را در انبار خود دارد. از شرکتهای مختلف اجناس را به‌صورت امانت می‌گیرد و بعد از سه ماه وجه آن‌ها را پرداخت می‌کند. دیجی‌کالا از شرکتهای معتبر خرید کرده و در زمینه گارانتی نیز خدمات نسبتاً خوبی ارائه می‌دهد و خریدارانی که از این شرکت راضی هستند معمولاً از این بخش خرید می‌کنند. بخش دیگر دیجی‌کالا مربوط به اجناسی است که توسط دیگران و صرفاً در این بستر به فروش می‌رسد که به‌دلیل نظارت نادرست این شرکت، نارضایتی‌های فراوانی را به‌دنبال داشته است. به عنوان مثال یک شرکت بازی‌های رایانه‌ای از این بازار بی ناظر ضرر فراوان کرده است. یک بازی رایانه‌ای با قیمت پشت جلد 57هزار تومانی به پخش‌کنندگان به قیمت 40هزار تومان به فروش می‌رسد تا با قیمت مناسبی به مراکز فروش برسد. این پخش کننده، بازی‌ها را در دیجی‌کالا به قیمت 85هزار تومان به فروش گذاشته است و با تخفیف قیمت نهایی آن‌ها را به 65هزار تومان اعلام کرده است. خریدار با تفکر استفاده از این تخفیف، محصول را خریداری می‌کند و در نهایت متوجه می‌شود که همچنان سر او کلاه رفته و قیمت پشت جلد 57هزار تومان بوده است. این خریدار، هم از شرکت دیجی‌کالا شاکی می‌شود و هم از شرکت سازنده بازی؛ و همه این‌ها ناشی از عدم نظارت صحیح دیجی‌کالا در این بخش است. اکثر نارضایتی‌هایی که ما در اطراف‌مان می‌بینیم بابت این نوع خرید است.
انحصارطلبی دیجی‌کالا از کجا شروع شد
طالبی درباره رشد انحصارگونه دیجی‌کالا می‌گوید اگر دولت اجازه بدهد بخش خصوصی روی پای خود بایستد و به شکل مناسب و مؤثری عمل کند، انحصارطلبی اتفاق نمی‌افتد. دیجی‌کالا به یک شرکت غول‌آسا تبدیل می‌شود چون سرمایه‌های خارجی را با یک سری رانت و ارتباط به‌دست می‌آورد که ردپای دولتی دارد. زیرا آقای وزیر در نهایت می‌خواهد ادعا کند که در کارنامه کاری خود 100میلیون دلار جذب سرمایه خارجی وارد کشور کرده است. اگر دولت بخش خصوصی را تنها بگذارد، بازار خود را تنظیم می‌کند، اما متاسفانه دولت از یک طرف حمایت می‌کند و از طرف قانون درستی برای جلوگیری از انحصارطلبی تصویب نمی‌کند. اگر شورای رقابت به شکل مناسب و موثری عمل کند می‌تواند از این مسأله جلوگیری کند.
قرارداد دیجی‌کالا با فیدیبو مانند ترکمنچای است
نقص در این قوانین سبب شده که امروز شرکت دیجی‌کالا با شرکتهای بزرگ دیگر به‌صورت انحصاری قرارداد ببندد. اخیرا شرکت فیدیبو توسط دیجی‌کالا خریداری شده و در قراردادهایی که با ناشران بسته است ذکر شده که تا پنج سال حق فروش محصول خود را در جای دیگری ندارند. این موضوع روز به روز به انحصار دیجی‌کالا میافزاید و می‌تواند با احتکار بازار، کشور را تهدید کند. طالبی می‌گوید من روی قرارداد دیجی‌کالا با شرکت فیدیبو نام ترکمنچای را می‌گذارم. با همین انحصارطلبی، شرکتهای دیگری نظیر طاقچه و نوار تحت‌فشار قرار گرفته و از دور رقابت خارج می‌شوند.
انحصارطلبی ما را به کجا می‌برد
دکتر محمد امین زندی، استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد می‌گوید: انصارطلبی شرکتهای اینترنتی در کوتاه‌مدت می‌تواند خطرناک باشد زیرا هر زمان که در بازاری انحصاری ایجاد شود، مازاد رفاه مصرف‌کننده توسط عرضه‌کننده تسخیر می‌شود، به عبارت ساده‌تر رفاهی که می‌تواند با قیمت پایین‌تر به‌دست مصرف‌کننده برسد، عرضه کننده از آن خود می‌کند. طبق نظریه‌های اقتصادی هر بازاری که در آن سود باشد با ورود شرکتهای جدید سود اقتصادی آن بازار به سمت صفر میل می‌کند و این به نفع مصرف‌کننده خواهد بود. شرکت دیجی‌کالا نیز چون در بازار فروشگاه‌های اینترنتی پیشگام بوده این بازار را در اختیار خود دارد.
موانع نهادی عامل فروشاپی تازه‌کارها
یکی از عواملی که مانع ورود شرکت‌ها به بازار کسب‌و‌کار می‌شود موانع نهادی هستند. یعنی نهادهای مختلف مانع ورود این شرکت‌ها به بازارها خواهد شد. یکی از همین موانع عدم تجمیع سرمایه‌های خرد است. اگر این سرمایه‌ها تجمیع شوند می‌توانند برای کارآفرینان سرمایه‌های قابل قبولی برای ورود به بازار کار باشند. شرکت دیجی‌کالا از مزیت پیشتاز بودن خود استفاده می‌کند و مازاد رفاه مصرف‌کننده را جمع‌آوری می‌کند. اگر شرکتهای دیگر نمی‌توانند به این بازار انحصارطلبانه ورود کنند، به‌دلیل ضعف در قوانین و پیگیری مجوزهاست. رفع این موانع سبب می‌شود بازار به شکل رقابتی در بیاید و در نهایت این مسأله به نفع مصرف‌کننده خواهد بود. اگر موانع نهادی وجود نداشته باشد شرکت دیجی‌کالا به راحتی از گردانه بازار خارج شده و با ایجاد بسترهای مناسب برای مارکت آزاد، هر شرکتی با کوچک‌ترین تخطی از بازار رقابت حذف خواهد شد.
