مقدمه و تعاريف مفهوم "تلفن اينترنتي" يا به اصطلاح “IP Telephony” از آنجا نشأت مي‌گيرد که مي‌خواهيم از شبکه‌هاي مبتني بر پروتکل اينترنت (IP) در کاربردهايي چون تلفن استفاده کنيم. در واقع از زماني که امکان انتقال صدا از طريق شبکه‌هاي اينترنتي (مبتني بر IP) گسترش يافته است، موضوع "تلفن اينترنتي"، به موضوعي مهم در صنعت مخابرات جهان تبديل شده است؛ موضوعي که نقطة عطفي در همگرايي سرويس‌هاي مخابراتي نيز خواهد بود. چرا که دو شبکة متفاوت از نظر مقررات و سياستگذاري را به يکديگر پيوند داده است: 1- شبکه تلفني سوئيچينگ عمومي (PSTN) که همة کشورها به صورت گسترده از آن استفاده مي‌کنند و 2- شبکة اينترنت که مبتني بر تکنولوژي سوئيچينگ بسته‌اي است. البته اصطلاح “IP Telephony” تعاريف مختلفي بين مهندسان و سياستگذاران دارد؛ در اين مقاله، اين اصطلاح به معني يک روش کلي براي انتقال صدا، فاکس و سرويس‌هاي وابسته از طريق شبکه‌هاي سوئيچينگ بسته‌اي مبتني بر IP، به کار مي‌رود. تولد "تلفن اينترنتي"از موضوعات کليدي که توجه سياستگذاران، قانونگذاران و صنعت‌گران حوزة مخابرات را به خود جلب کرده است، اين حقيقت است که امروزه، اينترنت و ديگر شبکه‌هاي مبتني بر IP به صورت روزافزون جايگزين شبکه‌هاي تلفن سوئيچينگ مداري مي‌شوند و با اصلاح شبکه‌هاي زيرساخت و يا استقرار زيرساخت‌هاي جديد، اين روند جايگزيني، روز به روز، سرعت بيشتري به خود مي‌گيرد. يکي از سرويس‌هايي که بر اساس اين تغيير و تحول متولد شده است، "تلفن اينترنتي" است. توسعة اين شبکه حداقل از دو ديدگاه قابل بررسي است: 1- از نظر کاربران: سرويس "تلفن اينترنتي" امکاناتي را جهت اراية خدمات صوتي با قيمتي ارزان فراهم مي‌کند. همچنين امکان انتقال انواع داده (ديتا) را نيز مهيا مي‌کند که امکان اراية آن از طريق شبکه سوئيچينگ مداري (تلفن معمولي) وجود ندارد. 2- از نظر صنعت: مزيت اصلي تکنولوژي "تلفن اينترنتي"، همگرا کردن سرويس‌هاي مختلف صوتي، ديتا و تصوير و اراية همزمان خدمات مختلف و همچنين، تعريف سرويس‌هاي جديد براي کاربران است. به اين ترتيب، فعالان عرصة اراية خدمات مخابراتي، مي‌توانند با سرمايه‌گذاري کم و مخارج عملياتي پايين، طيف وسيعي از سرويس‌ها را در اختيار کاربران خود قرار دهند. تاکنون چندين اپراتور بين‌المللي مخابرات عمومي (PTO) اعلام کرده‌اند که همة ترافيک بين‌المللي خود را به ساختار مبتني بر IP منتقل خواهند کرد و به منظور انجام اين تغيير و انتقال، سرمايه‌گذاري لازم را نيز انجام داده‌اند. يکي از دلايل اصلي اين تغيير و تحول، هزينة پايين انتقال ترافيک از طريق شبکه‌هاي مبتني بر IP است. برخي برآوردها نشان مي‌دهد که با استفاده از اين تکنولوژي، انتقال ترافيک با هزينه‌اي برابر با يک‌هشتم هزينة انتقال از طريق شبکه سوئيچينگ مداري امکان‌پذير است. سرعت رشد "تلفن اينترنتي"اگرچه در مورد پيش‌بيني آهنگ رشد "تلفن اينترنتي" اختلاف‌نظر وجود دارد، اما همة صاحب‌نظران بر اين باورند که رشد اين تکنولوژي نسبتاً سريع خواهد بود. آمارها نشان مي‌دهد ترافيک صوتي که در جهان از طريق شبکة اينترنت منتقل مي‌گردد، با رشد 23درصدي نسبت به سال 2002، 11درصد کل ترافيک صوتي را در سال 2003 به خود اختصاص داده است. از طرف ديگر، بايد توجه کرد که هم‌اکنون در دنيا حتي خطوط سوئيچينگ مداري (تلفن معمولي) نيز به طور روزافزوني زير بار انتقال اطلاعاتي غير از صوت قرار گرفته‌اند. در اين رابطه، آمارهايي که ITU-T ارايه کرده است، تعداد خطوط بين‌المللي مربوط به شبکة تلفن معمولي را که از آنها براي برقراري ارتباطات ديتا استفاده شده است، با خطوط بين‌المللي که مخصوص انتقال ديتا هستند مقايسه مي‌کند. اين آمار در جدول 1 آمده است: محل استقرار خطوط تعداد خطوط مورد بررسي درصد خطوطي که مربوط به شبکه PSTN (تلفن معمولي) است درصد خطوطي که مخصوص انتقال ديتا است اروپاي غربي 162000 32% 68% آسيا 53000 41% 59% آمريکاي جنوبي 18000 46% 54% کاراييب 12000 82% 18% جدول 1 اين آمارها بيانگر اين حقيقت است که بسترهاي مخابراتي تلفني که تا سال‌هاي قبل، فقط وظيفة برقراري ارتباطات صوتي را بر عهده داشتند، امروزه به مسيرهايي پرترافيک جهت نقل‌وانتقال انواع مختلفي از اطلاعات مخابراتي تبديل شده‌اند که لزوماً از نوع صوت نيستند. تغييراتي که در نوع ترافيک عبوري از شبکه‌هاي تلفني ايجاد شده، باعث شده است که اهداف طراحي اين شبکه‌ها نيز تغيير کند و شبکه‌هاي مخابراتي جهت انجام مأموريت‌هاي جديد اصلاح گردد. در بسياري موارد، اصلاح شبکه‌هاي سوئيچينگ مداري موجب رشد بازار مخابرات و به طور خاص، رشد بازار "تلفن اينترنتي" شده است. فشار اقتصادي "تلفن اينترنتي" روي PTOها سرويس "تلفن اينترنتي" تأثير اقتصادي فراواني بر فعاليت شرکت‌هاي مخابراتي تلفني گذاشته است و به عنوان جدي‌ترين رقيب سيستم‌هاي تلفني رايج، چالش‌هايي را براي اين شرکت‌ها ايجاد کرده است. اينکه "تلفن اينترنتي" توانسته است رقيبي جدي براي بازار مخابرات تلفني باشد، دو دليل عمده دارد: اولاً، کاربرد و توسعة "تلفن اينترنتي" به همگرا شدن سرويس‌هاي صوتي و تصويري و ديتا منجر شده و باعث شده است که ديگر نيازي به سرمايه‌گذاري جداگانه روي هر کدام از اين سرويس‌ها نباشد و سرمايه‌گذاري فقط روي يک تکنولوژي که همان "تلفن اينترنتي" باشد، صورت پذيرد؛ اين امر باعث کم شدن هزينه‌هاي عملياتي توسعة شبکه‌هاي مخابراتي شده است. ثانياً، رشد اين تکنولوژي مانع موجود بر سر راه رقابت در عرصة اراية خدمات تلفني را حذف کرده است؛ به طوري که صاحب‌نظران صنعت مخابرات بر اين باورند که راه‌اندازي يک سرويس VOIP (تلفن اينترنتي) که توان رقابت در عرصه مخابرات را داشته باشد، به مراتب آسان‌تر و کم‌هزينه‌تر از همتاي سوئيچينگ مداري خود است. از آنجا که قيمت پاية مکالمات "تلفن اينترنتي"، قيمت‌هاي مصوب PTO ها را شکسته و موجب کاهش اين قيمت‌ها شده است، اين شرکت‌ها مجبور شده‌اند سرويس‌هاي جديدي صوتي ارايه کنند تا قسمتي از درآمد ازدست‌رفتة خود را جبران کند. به همين دليل و با وجود اينکه PTOها در برابر حضور "تلفن اينترنتي" به عنوان يک تکنولوژي جديد در عرصه مخابرات، مقاومت مي‌کنند، اکثر تحليل‌گران صنايع مخابراتي بر اين باورند که آيندة بازار "تلفن اينترنتي" بسيار درخشان است. مدير شرکت Global Crossing (شرکتي که ارايه‌کننده سرويس‌هاي يکپارچه بر روي زيرساخت‌هاي خصوصي بر مبناي IP است) اين باور تحليل‌گران صنايع مخابراتي را قبول دارد و مي‌گويد: همچنان فرصت رقابت بين "تلفن اينترنتي" و شبکه PSTN در بخش‌ها و کاربردهاي مختلف مخابراتي وجود دارد، اما از نظر استفاده و هزينه، "تلفن اينترنتي" نيز برتر خواهد بود. پيشرفت تکنولوژي "تلفن اينترنتي" و مقايسه آن با شبکه PSTNنظرها و ايده‌هاي مختلفي که در ارتباط با تکنولوژي "تلفن اينترنتي" ارايه مي‌گردد، نشان مي‌دهد که اين تکنولوژي هنوز به بلوغ نرسيده و مراحل رشد خود را طي مي‌کند. در مقام مقايسه بايد گفت که امروزه صاحب‌نظران مسائل ارتباطي کمتر دربارة شبکه‌هاي PSTN و سيستم‌هاي TDM صحبت مي‌کنند؛ اين امر ناشي از آن است که تکنولوژي شبکه‌هاي PSTN دوران بلوغ خود را سپري کرده است و کاملاً اميد مي‌رود که شبکه‌هاي متداول سوئيچينگ مداري صوتي در آينده‌اي نزديک جاي خود را به شبکه‌هاي سوئيچينگ بسته‌اي صوتي بدهند. آمارها نيز اين موضوع را تأييد مي‌کنند؛ آماري که ITU-T درسال 2002 از رشد بازار تکنولوژي "تلفن اينترنتي" ارايه کرده است، نشان مي‌دهد در سال 2000، چهارميليون دقيقه ترافيک صوتي از طريق شبکه "تلفن اينترنتي" منتقل شده است و در سال 2001 اين مقدار به شش‌ميليون دقيقه رسيده است. همچنين درآمد حاصل از بازار تجهيزات "تلفن اينترنتي" که در سال 1998، حدود 279ميليون دلار بود، تا سال 2005 به بيش از 10ميليارد دلار خواهد رسيد. دورنماي "تلفن اينترنتي" در ايران تحولات و فعاليت‌هاي اخير در حوزة مخابرات جهاني و جهت‌گيري آن به سمت ايجاد و توسعة شبکه‌هاي مبتني بر سوئيچينگ بسته‌اي، تأثيراتي را بر سياست‌ها و فعاليت‌هاي اخير شرکت مخابرات ايران گذاشته است. از آن جمله، اجراي پروژه PAP (يا اينترنت پرسرعت) است که مي‌تواند زيرساخت مناسب را جهت گذار از شبکه سوئيچينگ مداري به يک شبکه سوئيچينگ بسته‌اي در داخل کشور فراهم کند. يکي از مباحث مهم در اين زمينه، لزوم راه‌اندازي سرويس‌هاي متنوع ديتا در کشور است. هرچند مسئولان بر آن هستند که با خصوصي‌سازي در مخابرات، سرعت اين تحولات را در کشور افزايش دهند و بدنة غيرقابل‌انعطاف و دولتي مخابرات کشور را با بخش خصوصي تعويض کنند، اما به نظر مي‌رسد ضعف و شفاف نبودن قوانين، حرکت در اين مسير و همسو شدن با تحولات جديد تکنولوژي را دچار اخلال کرده است. اهميت اين مسئله در حوزة ديتا و به ويژه "تلفن اينترنتي" بيشتر است؛ به عنوان مثال، حرکت به سمت ايجاد شبکه "تلفن اينترنتي" و گذر از تکنولوژي قديمي سوئيچينگ مداري به شبکه‌هاي مبتني بر IP، ملاحظات مختلفي را از جمله تنظيم مقررات مطابق با شرايط کشور و همچنين توجه به ابعاد فني مسئله، مي‌طلبد. هرچند در سال‌هاي اخير، تغيير بعضي سياست‌هاي مخابرات در حوزه سوئيچينگ مي‌تواند حاکي از اثرگذاري تحولات جديد بر تفکر حاکم بر مخابرات کشور باشد (که از آن جمله مي‌توان به برنامه‌ريزي براي عدم توليد سوئيچ‌هاي مداري از سال 1385 اشاره کرد)، اما اين تغييرات براي پيشبرد اهداف مخابرات کافي نيست. براي حرکت در اين مسير بايد گام‌هاي اساسي‌تري برداشته شود و استفاده از تجربيات ديگر کشورها مي‌تواند در اين زمينه کارساز باشد. با توجه به اينکه در بسياري از کشورهاي پيشرفته براي ايجاد شبکه‌هاي "تلفن اينترنتي" تحولات اساسي صورت گرفته است، مي‌توان حداقل در ابعاد فني با استفاده از تجربة اين کشورها، ايجاد و توسعه شبکه فعلي ديتا را که در ابتداي راه قرار دارد، به گونه‌اي پيش برد تا در آينده با مشکلات کمتري مواجه شود. پتانسيل گذر از شبکه PSTN و حرکت به سمت IP Telephony در کشور هرچند اراية “IP telephony” در کشور، به نظر مشکل مي‌آيد، ولي با توجه به فعاليت‌هاي جديد در حوزة مخابرات کشور در زمينة گسترش شبکه ديتا توسط بخش خصوصي که در قالب پروژة PAP انجام مي‌گيرد، مي‌توان انتظار داشت در صورت اتخاذ راهکارهاي قانوني توسط دولت و با اتکا به توانمندي بخش خصوصي، بتوان در چند سال آينده، طيف وسيعي از سرويس‌هاي متنوع چندرسانه‌اي را از جمله IP Telephony، بر مبناي اين شبکه و با قيمتي مناسب، در اختيار کاربران قرار داد.