يك فيلترينگ براي همه (گزارشي در مورد طرح جديد بانك جامع فيلترينگ كشور) محمد مهدي مولايي مقدمه: از حدود چهار سال پيش كه شوراي عالي انقلاب فرهنگي در مصوبه‌اي وضعيت فيلترينگ اينترنت را مشخص كرد و تعيين مصاديق آن را به كميته‌اي سه‌نفره سپرد، وضعيت فيلترينگ در كشور دستخوش تحولات و تغييرات متفاوتي شده است. اما آنچه مسئولين را به فكر اجرايي كردن «طرح بانك جامع فيلترينگ كشور» انداخت، ناهماهنگي‌هاي اين حوزه و اعتراضات فراوان -و در پاره‌اي مواقع به‌جا و صحيح- كاربران در مورد اعمال فيلترينگ ناقص و اشتباه بود. مهم‌ترين ويژگي طرح جديد، از بين بردن چند‌گانگي فيلترينگ براي خدمات ارائه شده توسط شركت‌هاي ارائه خدمات اينترنتي است. دو تن از مسئولين شركت دلتاگلوبال(رييس هيئت مديره و مدير عامل) كه مسئوليت اجراي اين طرح به عنوان پيمانكار به آنها سپرده شده است در گفت‌وگويي اختصاصي با خبرنگار ماهنامه دنياي كامپيوتر و ارتباطات كه در شماره آتي اين ماهنامه منتشر خواهد شد در اين مورد به گفت‌وگو نشسته‌اند. مديرعامل شركت ديتا(رشيدي) هم عليرغم قول مساعد اوليه و پس از دو ماه پيگيري، حاضر به گفت‌وگو با ما نشد تا بخشي از سوالات مربوط به اين طرح جديد همچنان بي‌پاسخ بماند. طرح يكپارچه‌سازي فيلترينگ روش ثابت فيلترينگ در مراكز اينترنتي، در همه جاي دنيا استفاده از بسته‌هاي سخت‌افزاري و نرم‌افزاري ويژه فيلترينگ است كه دسترسي به ترافيك غيرمجاز و مشاهده آدرس‌هاي ممنوعه را مسدود مي‌كند. اين مجموعه، براي تشخيص آدرس‌هاي غيرمجاز از مجاز، به يك ديتابيس(پايگاه داده) مراجعه مي‌كند. در ايران، تهيه مجموعه نرم‌افزاري و سخت‌افزاري فيلترينگ تاكنون به عهده شركت‌هاي ايراني بوده است و از محصولات ساخت داخل استفاده مي‌شده است. در مورد پايگاه داده مورد استفاده براي فيلترينگ هم تاكنون آنچه اتفاق افتاده، استفاده از محصولات خارجي بوده است. در واقع براي تهيه و بروز نگهداشتن پايگاه داده مورد استفاده در فيلترينگ، نرم‌افزارهاي خاصي وجود دارد كه تا كنون از نمونه‌هاي خارجي و اغلب آمريكايي آنها از قبيل اسمارت فيلتر(smartfilter) و وب‌واشر(webwasher) استفاده مي‌شده است. شركت فناوري اطلاعات(شركت ديتا) به عنوان متولي اين موضوع، و براي هماهنگي فيلترينگ در سطح كشور، به عنوان گام نخست، امتياز تهيه و فروش تجهيزات مربوط به فيلترينگ در ايران را به چهار شركت ايراني واگذار كرد و همه مراكز ارائه خدمات اينترنتي اعم از آي‌اس‌پي‌ها و آي‌سي‌پي‌ها و شركت‌هاي دولتي، ملزم به تهيه تجهيزات فيلترينگ از اين شركت‌ها هستند. در مرحله بعد، براي تعيين شركت مسئول مديريت پايگاه داده فيلترينگ، مناقصه‌اي با حضور شركت‌هاي ايراني برگزار شد كه از بين آنها «دلتاگلوبال» برنده مناقصه شد. روش‌هاي فيلترينگ در كشورهاي مختلف دنيا فيلترينگ به دو روش انجام مي‌شود: فيلتر كردن نشاني‌هاي اينترنتي براساس يك ليست سياه(در يك پايگاه داده)، و فيلتر كردن براساس محتواي هر صفحه اينترنتي. روش دوم در دنيا به فيلتر محتوا (content filter) معروف است كه براي پهناي باند خيلي بالا ‌قابل انجام نيست. مدير عامل دلتا گلوبال در توضيح سيستم جديد شركت كه بزودي در سطح كشور بكار گرفته خواهد شد خبر از ابداع روشي جديد و تلفيق اين دو روش مي‌دهد: «در ايران تاكنون فيلترينگ نوع دوم را نداشته‌ايم، چون براي پهناي باند يك كشور جوابگوي آن نيست. ما با شيوه انحصاري خودمان اين دو روش را تركيب كرديم. در روش ما تمام مواردي كه توسط كاربران ديده مي‌شود دوباره در مورد آنها تصميم‌گيري مي‌شود.» در واقع در سيستم جديد، همه آدرس‌هايي كه توسط كاربران ديده شده‌اند، توسط سيستم جمع‌آوري مي‌شوند و دوباره به آنها مراجه مي‌شود تا در مورد امكان مشاهده مجدد آن تصميم گرفته شود. به گفته مسئولين دلتاگلوبال، اين روش باعث مي‌شود اگر سايت گمنام غيرمجازي با تعداد زياد مراجعه كننده ايراني وجود دارد به راحتي شناسايي شود. آنچه تاكنون در ايران اتفاق افتاده، فيلترينگ بر اساس يك پايگاه داده ثابت بوده كه هر چند وقت به يكبار توسط نيروهاي انساني بروز مي‌شده است. در حال حاضر در كنار استفاده از فيلترينگ بر اساس پايگاه داده، از روش وجود كلمات كليدي ممنوعه در آدرس صفحات اينترنتي هم استفاده مي‌شود كه ضريب خطاي بسيار بالايي دارد. بر اساس اين روش به نرم‌افزار فيلترينگ فرمان داده مي‌شود كه مثلا تمام صفحاتي كه در آدرس آنها از كلمه «سكس»، «زن» يا «دختر» يا «عشق» استفاده شده است مسدود شوند. هر چند كه بر اساس اين فرمان، جلوي مشاهده تعداد زيادي از صفحات مستهجن گرفته مي‌شود، اما به دليل هوشمند نبودن سيستم، كاربران از تعداد زيادي از صفحاتي كه مطالب مفيد علمي در مورد موضوعات فوق دارند هم محروم مي‌شوند. از جمله نكات مثبت سيستم جديد، حذف اين روش از فيلترينگ است. به عبارت ديگر، در سيستم جديد فيلترينگ، بر اساس كلمات ممنوعه در آدرس صفحات به طور كلي‌ برداشته خواهد شد. آنطور كه مدير عامل مي‌گويد، با راه‌اندازي سيستم جديد، كاربران حتي مي‌توانند مثلا كلمه «سكس» را به وسيله موتورهاي جست‌وجو در اينترنت جست‌وجو كنند و به صفحاتي كه از نظر روانشناسي و پزشكي به اين موضوع پرداخته‌اند دسترسي داشته باشند. سياه، سفيد، خاكستري روش جداسازي صفحات ممنوعه از غيرممنوعه بر اساس تقسيم‌بندي صفحات مشاهده شده، در سه دسته سياه، سفيد و خاكستري انجام مي‌شود. به گفته مدير عامل: «آن دسته از صفحات كه روبات تشخيص دهد قطعا بايد فيلتر شوند در ليست سياه قرار مي‌گيرند. صفحاتي كه مشكل خاصي ندارند هم صفحات ليست سفيد محسوب مي‌شوند. اما ممكن است وضعيت برخي صفحات در نگاه اول مشخص نباشد. مثلا روبات، يك كلمه سكس در سايت ديده است، اما مشخص نيست سايت مستهجن است يا نه. اين سايت‌ها در بخش خاكستري قرار مي‌گيرند.» در سيستم جديد، وظيفه تعيين وضعيت اين ليست خاكستري بر عهده يك گروه از نيروي انساني متشكل از جامعه‌شناس، روانشناس، پزشك و روحاني آشنا با حقوق است. مدير عامل، توضيحاتش را اينطور ادامه مي‌دهد: «اين تيم علاوه بر تصميم‌گيري در مورد ليست خاكستري، به شكايات راجع به ليست سياه‌ و سايت‌هايي كه به اشتباه مسدود شده‌اند و يا به اشتباه مسدود نشده‌اند رسيدگي مي‌كند.» به گفته او، كارشناسان بعد از بررسي، ليست خاكستري را به دو قمست «سياه» يا «سفيد» تقسيم مي‌كنند. بعد از ۶ ماه هم كل سياه و سفيد دوباره چك مي‌شود كه اگر تغيير مالكيت دامنه پيش آمده بود مشكلي به وجود نيايد و اشتباهي رخ ندهد. مسئولين دلتا گلوبال معتقدند با راه‌اندازي سيستم جديد، اعتراضات مردم در مورد اشتباهات فيلترينگ بسيار كاهش خواهد يافت. مقابله با فيلترشكن‌ها رئيس هيئت مديره شركت وعده مي‌دهد كه سيستم جديد، فيلترشكن‌ها را در مدت كوتاهي بين چند روز شناسايي و مسدود خواهد كرد. در واقع سيستم از طريق مشاهده مجدد صفحات ديده شده مي‌تواند فيلترشكن‌هايي كه به تازگي راه‌اندازي مي‌شوند را به راحتي شناسايي كند. مقايسه با سيستم‌هاي خارجي «سيستم ما در كنار اسمارت‌فيلتر و وب‌واشر آزمايش شد و نقايص آنها را نشان داد. ظرف 7 روز ما 250 هزار سايت ديديم كه كاربرها ديده بودند و سيستم ما تشخيص داده بود كه اينها مشكل دارند. سيستم بصورت قطعي گفته بود ۲۵هزارتاي آنها بايد بسته شود كه تست كرديم و درست بود و چند صدهزارتاي ديگر هم بايد چك مي‌شدند.» اين توضيحات را مدير عامل شركت در مورد مقايسه سيستم جديد با نمونه‌هاي خارجي مي‌گويد. او در مورد مزيت ديگر سيستم اينطور توضيح مي‌دهد: «سيستم ما حسن بارزي كه نسبت به بقيه ديتابيس‌هاي دنيا دارد اين است كه اين ديتابيس نيست. در دنيا همه ديتابيس مي‌فروشند، اما اين «سيستم توليد ديتابيس» است. اگر الان قرارداد شركت ديتا با وب‌واشر تمام شود، آنها دسترسي به ديتابيس ندارند و در واقع با اتمام قرارداد، نمي‌توانند ديتابيس را بروز كنند و به شكل كامل از محصول استفاده نمايند. اما ديتابيس ما منبع‌باز است و حتي مي‌توان ديتابيس را بطور مستقل فروخت.» خصوصيات سيستم جديد مدير عامل دلتاگلوبال در مورد ديگر ويژگي‌هاي سيستم جديد هم توضيحاتي مي‌دهد: «سيستم فيلتر طراحي شده در كشور، اين قابليت را دارد كه بر حسب آي‌پي‌ مقصد مورد استفاده، اينترنت را با سطح خاصي از فيلترينگ در اختيار كاربر قرار دهد. مثلا بديهي است كه فيلتر در يك نشريه بايد كمتر از يك مدرسه باشد. در يك نشريه مي‌توان دسترسي به برخي سايت‌هايي كه براي عموم ممنوع است را آزاد گذاشت، در حالي كه در مدرسه حتي بايد صفحات مربوط به بازي و گزارش فوتبال را هم بست. يا مثلا در دانشگاه و در سالني كه در آن دانشجويان دكتري مي‌نشينند و يا حوزه علميه، نبايد فيلترينگ اعمال شود. سيستم فيلتري كه در ايران طراحي شده اين امكان براي آن وجود دارد. اين كار به وسيله تعريف دسته‌بندي‌هاي متفاوت در سيستم جديد امكان‌پذير مي‌شود.» به گفته رئيس هيئت مديره شركت، سيستم طراحي شده بوسيله دلتاگلوبال، توانايي دسته‌بندي محتوايي صفحات اينترنت را دارد. براي اعمال فيلترينگ متفاوت بر اساس آي‌پي مقصد هم از اين دسته‌بندي‌ها استفاده مي‌شود. مثلا چند دسته از موضوعات براي همه كاربران فيلتر مي‌شوند و براي هر دسته خاص، فيلترهاي خاص ديگري هم مي توان اعمال كرد. مثلا دسته‌اي بنام بازي تعريف كرد كه مشاهده ليست صفحات موجود در اين دسته در مدارس ممكن نباشد. به اين ترتيب مي‌توان در ادارات و شركت‌ها جلوي استفاده نامربوط از اينترنت در ساعات اداري را گرفت. استفاده نامربوط از اينترنت در ساعات اداري توسط كارمندان در سال‌هاي اخير ضرر و زيان بسياري را متوجه كشور كرده است و با استفاده از سيستم جديد مي‌توان در ساعات اداري، دسترسي به اينترنت در هر شركت يا اداره را فقط در مورد دسته‌بندي مرتبط آزاد گذاشت. به گفته رئيس هيئت مديره دلتاگلوبال، در مرحله اول اجراي اين سيستم، مشاهده صفحات هفت دسته بطور مشترك براي همه كاربران ممنوع خواهد بود كه اين دسته‌بندي‌ها عبارتند از: قمار، سكس، خشونت، تجارت كثيف، پولشويي، قاچاق مواد مخدر، سايت‌هاي ترويج خودكشي. متن كامل اين گزارش را مي‌توانيد در شماره آذر ماه ماهنامه دنياي كامپيوتر و ارتباطات(شماره 39) بخوانيد.