ايتنا - نفت هزاره 21 در زباله‌دان‌ها

شاید مدل‌های جدید رایانه‌های شخصی و تلفن‌های هوشمند وسوسه‌تان کرده که هر چند وقت یکبار به سراغ این تکنولوژی بروید و چند صدهزار تا چند میلیون تومان را برای خرید یک مدل جدید بپردازید. اما آیا تا به حال از خودتان پرسیده‌اید موبایل‌ها و PCهای قدیمی کجا می‌روند؟

به گزارش ایتنا از ایسنا، آنچه که امروز با نام زباله‌های الکترونیکی یا همان E-waste شناخته می‌شود تنها منحصر به وسایلی مانند رایانه و تلفن همراه نمی‌شود بلکه یخچال، ماشین‌لباسشویی، مایکروفر، گاز، تلویزیون و هرچه که در ساخت آن از قطعات الکترونیکی استفاده شده‌ است از جمله وسایلی هستند که دیر یا زود به زباله‌های الکترونیکی تبدیل می‌شوند.

ایران یکی از کشورهایی است که طی سالهای متمادی و با افزایش جمعیت با موضوع چگونگی دفع زباله و جداسازی زباله‌ها از جمله زباله الکترونیکی برای بازیافت مواجه است.

به زمانی فکر کنید که قطعات قدیمی تلفن‌ها، یخچال، ماشین، ساعت، سیم و فلز اطراف ما را فرا گرفته‌اند. با روند فعلی مقابله با زباله‌های الکترونیکی این روز چندان دور نباشد و شاید تنها راه برای دیرتر رسیدن به این تاریخ استفاده از ماشین زمانی با نام سیاست‌گذاری بازیافت زباله‌های الکترونیک باشد.

درحالیکه سالانه مقداری بیش از ۴۰ میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان تولید می‌شود، آخرین راه‌حل دولت‌های پیشرفته صنعتی که پایتخت شرکت‌های تولید کننده قطعات الکترونیکی در جهان نیز به شمار می‌آیند، وادار کردن این تولیدکنندگان به عرصه جمع‌آوری، بازیافت و استفاده از قطعات الکترونیکی فرسوده‌ای است که خود به بازار تکنولوژی تزریق کرده‌اند.

زمانی عمده‌ترین سیاست کشورهای توسعه‌یافته و در راس آن‌ها آمریکا این بود که دستگاه‌های الکترونیکی‌شان را پس از مصرف به صورت غیرقانونی به کشورهای جهان سومی صادر کنند. این روند در نهایت منجر به آن شد که با اینکه کشورهای جهان سومی با اینکه مصرف تجهیزات الکترونیکی‌شان چندین برابر کمتر از کشورهای صنعتی بود به زباله‌دان محصولات صنعتی تبدیل شوند.

یا این حال امروزه با ورود تکولوژی به کشورهای در حال توسعه و پیشرفت روزافزون جایگاه آن نه‌تنها نمی‌توان گفت که مصرف محصولات الکترونیکی در این کشورها کمتر از کشورهای صنعتی است بلکه به علت برخی از مسائل مانند گسترش دیدگاه‌های مصرف گرایانه، استفاده از این دست کالاها در برخی کشورهای جهان سوم بیشتر از سایر کشورهاست.

اهرامی از زباله‌های الکترونیکی
سازمان ملل متحد در روزهای آغازین سال ۱۴۰۴ اختیار داد که طی چهار سال آینده حجم زباله‌های الکترونیکی ۳۳ درصد افزایش پیدا خواهد کرد که در این صورت وزن این زباله‌های ارزشمند به اندازه هشت هرم فراعنه مصری خواهد شد اما سهم ایران از این اهرام هشتگانه چقدر است؟

از روز نخستی که جهانِ صنعتی شده با معضل زباله‌های الکترونیکی و نحوه دفع آنها مواجه شد دو نکته درباره این زباله‌ها مورد توجه بود. اول آنکه زباله‌های الکتریکی به دلیل وجود مواد سمی در ساختارشان به شدت آلاینده‌اند و در صورت ورود به محیط زیست می‌نوانند فجایع زیست محیطی را رقم بزنند و نکته دوم اینکه بسیاری از مواد سمی تشکیل دهنده این آلاینده‌ها مواد با ارزش و کمیابی هستند که از آنها می‌توان در ساخت وسایل الکترونیکی بارها و بارها بهره برد.

اما در ایران که همچنان شهرداری‌ها با مسئله جداسازی زباله‌های خشک و تر دست و پنجه نرم می‌کنند، زباله‌های الکترونیکی در اکثر مواقع راه خود را بین سایر انواع زباله خشک و تر باز می‌کنند و طی فرایند یکسانی دفن شده یا سوزانده می‌شوند و این درحالی است که دفن یا سوزاندن این زباله‌ها علاوه بر خطرات زیست محیطی که در پی دارد، فرصت‌های اقتصادی بسیاری را نیز با خود مدفون می‌کند.

در همین رابطه میربها - کارشناس و استاد دانشگاه محیط زیست - با اشاره به اینکه در زمینه بازیافت زباله‌های الکترونیکی در جهان پیشرفت‌های چندانی به وجود آمده است اظهار کرد: در زباله‌های الکترونی المنت‌ها یا عناصری وجود دارد که به این عناصر ریز المنتز rays) elements) می‌گویند.

به گفته او این عناصر به خاک‌های کمیاب معروفند که از جمله فلزاتی هستند که توانایی‌های ویژه الکترومغناطیسی دارند.

وی با اشاره به اینکه لیتوریوم از جمله این فلزات کمیاب و باارزش به حساب می‌آید تصریح کرد: این فلز توانایی آن را دارد که ۸ هزار ساعت به طور مداوم کار کند و پس از این مدت مستهلک خواهد شد و این در حالی است که فلزاتی که توانایی رقابت با لیتوریوم را دارند حداکثر ۶هزار ساعت می‌توانند کارایی داشته باشند.

نفت قرن ۲۱ تحت سلطه چینی‌ها
وی با بیان اینکه تا به حال ۱۷ عنصر دارای ویژگی‌های الکترومغناطیسی مذکور در جهان کشف و استخراج شده‌است تصریح کرد: این فلزات در تمامی محصولات الکترونیکی امروز ام از مانیتورها، موبایل و حتی پره‌های انرژی بادی به کار گرفته می‌شوند.

میربها یکی از نکات جالب در زمینه فلزات الکترومغناطیسی را نقش چین در تولید این فلزات دانست و خاطرنشان کرد: با توجه به این که ۹۵ درصد این فلزات گرانبها در چین تولید می‌شوند این کشور با ارزیابی ارزش روزافزون این عناصر در استخراج و ارائه‌آنها مقرراتی را تدوین کرده است و سخت‌گیری هایی را اعمال می‌کند.

وی با اشاره به اینکه به اعتقاد فعالان عرصه تولید لوازم الکترونیکی این فلزات الکترومغناطیسی از نظر استراتژیکی به نفت قرن ۲۱ تبدیل شده‌اند افزود: به همین دلیل چین با اعمال مقررات در رابطه با این فلزات به زحمت آنها را فروخته و در اختیار سایر کشورهای قرار می‌دهد.

به گزارش ایسنا چین که در سال ۲۰۱۱ به دومین کشور تولیدکننده زباله‌های الکترونیکی تبدیل شده بود، در کنار معضلات زیست محیطی که تجمع زباله‌های الکترونیکی در این کشور در پی داشت توانست با راه‌اندازی صنعت زباله‌های الکترونیکی اشتغال‌زایی کرده و از مواهب بازتولید فلزات ارزشمند در این زباله ها نیز بهره‌مند شود.

میربها همچنین از دیگر ویژگی‌های فلزات ارزشمند زباله‌های الکترونیکی را ویژگی‌های رادیواکتیویته این فلزات دانست و اظهار کرد: این نوع فلزات زمانی که استخراج می‌شوند به رادیواکتیو آلوده‌اند و به همین دلیل مضرات زیست محیطی فراوانی را در زما استخراج موجب می‌شوند.

وی با تاکید براینکه هر دو ویژگی‌های فلزات ارزشمند مورد استفاده در وسایل الکترونیکی دارای ویژگی‌های استراتژیکی است خاطرنشان کرد: به دلیل دو ویژگی استراتژیک زباله‌های الکترونیکی به معنای اقتصادی و محیط زیستی، بحث اقتصاد بازیافت زباله‌های الکترونیکی در جهان به شدت رایج شده و برای آن تمهیدات جدی در نظر گرفته شده است.

وی افزود: در واقع بازیافت عناصر کمیاب که همان فلزات الکترومغناطیسی هستند در دستور کار استراتژیک تمام کشورهای دنیا قرار گرفته است و به نوعی اکثر کشورها تمامی زباله‌های الکترونیکی خود اعم از موبایل و کامپیوتر و تلویزیون و غیره را جمع‌آوری کرده و این فلزات گرانبها را از آنها جدا می‌کنند و سپس مورد بازیافت قرار می‌دهند.

بازار آزاد زباله‌های الکترونیکی
این استاد دانشگاه درباره راهکارهای جهانی برای برخورد صحیح و استفاده درست از زباله‌های الکترونیکی گفت: در این زمینه کشورها راهکارهای جالبی را از جمله تدوین قرارداد برای خرید اشیا الکترونیکی فرسوده در نظر گرفته‌اند و در این راستا یک بازار آزاد شکل گرفته است.

در چین که در هر دو زمینه تولید و بازیافت زباله‌های الکترونیکی، یک روند اقتصادی رسمی و یک بازار غیر رسمی فعال است. سیستم جمع‌آوری زباله‌های الکترونیکی غیر رسمی به فعالیت افرادی اشاره دارد که قطعات با ارزش زباله‌های الکترونیکی را جمع‌آوری کرده و به مغازه‌های دست دوم فروشی می‌فروشند و روند اقتصادی رسمی استفاده از زباله‌های الکترونیکی شامل فرایند جداسازی این زباله‌ها و جدا کردن فلزات با ارزش از آن‌ها است.

تعویض وسایل الکترونیکی قدیمی با مدل‌های به‌روز
میربها همچنین با اشاره به اینکه در برخی از کشورها باب شده‌است که شرکت‌های الکترونیکی در ازای دریافت وسایل الکترونیکی قدیمی به دارندگان این وسایل مدلهای جدید ارائه می‌دهند، اظهار کرد: شرکت‌ها و ادارات بزرگی که به عنوان بزرگترین مصرف‌کننده یا خورندگان وسایل الکترونیکی شناخته می‌شوند، قرار دادهایی را امضا می‌کنند که بر اساس آن ابزارهای الکترونیکی این ادارات در ازای تحویل مدل‌های قدیمی، به روز می‌شوند.

سیکل بازیافت عادی ایران برای زباله‌های الکترونیکی
این کارشناس با اشاره به لزوم وجود یک برنامه مدون برای بازیافت و بهره‌بری از زباله‌های الکترونیکی در کشور تصریح کرد: بی‌برنامگی در این باره در حالی است که علاوه بر آنکه دستگاه‌های اجرایی کشور مقدار زیادی مانیتور و کامپیوتر دارند که سالانه تعویض و دورریخته می‌شود، مصرف خانگی وسایل الکترونیکی از جمله تلوزیون، یخچال، مانیتور و غیره نیز بالا است.

وی با اشاره به اینکه دور ریزهای وسایل الکترونیکی در ایران معمولا در یک سیکل عادی بازیافت قرار می‌گیرند افزود: این زباله‌ها مانند سایر زباله‌ها سوزانده و یا دفن می‌شوند. سوزاندن این زباله‌های الکترونیکی باعث می‌شوند فلزات داخل این وسایل فرایندی مشابه فرایند استخراج را طی کنند که باعث آزاد شدن تشعشعات رادیواکتیویته می‌شوند که بسیار آلاینده است.

سرمایه‌گذاری در زمینه زباله‌های الکترونیکی
میربها با تاکید بر اینکه شهرداری‌ها، وزارت ارتباطات در کنار شرکتهای خصوصی باید دولت را مجاب کنند که بازیافت زباله‌های الکترونیکی را در دستورکار خود قرار دهد گفت: بحث هزینه کردن در زمینه بازیافت زباله‌های الکترونیکی و سرمایه‌گذاری جهت اشتغالزایی دو بحث جدایی ناپذیر در این حوزه است.

بر این اساس نمی‌توان بدون هزینه کردن از مزایای بازیافت زباله‌های الکترونیکی بهره‌مند شد با این حال این هزینه‌های باید با رویکرد سرمایه‌گذاری صوت گیرد.

به اعتقاد کارشناسان هزینه در زمینه بازیافت زباله‌های الکترونیک نباید یک دور باطل هزینه‌بر را ایجاد کند و لازم است با جداسازی فلزات کم‌یاب و استفاده از آن یا فروش آن به کشور‌های متقاضی سرمایه را در این حوزه در کشور به جریان در آورد که این امر خود باعث اشتغالزایی خواهد شد.

جداسازی زباله‌های الکترونیکی در مبدا
یکی از اساتید دانشگاه صنعتی امیر کبیر نیز در این زمینه در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به مصرف روز افزور وسایل الکترونیکی در کشور تصریح کرد: بسیاری از موادی که در تولید وسایل الکترونیکی مورد استفاده قرار می‌گیرند مواد سمی مثل باتری هستند که حاوی سرب‌اند و در صورت ورود به آب‌های زیر زمینی می‌توانند خطرآفرین باشند.

پورمظفری با اشاره به اینکه در بسیاری از کشورهای زباله‌های الکترونیکی در مبدا از سایر زباله‌ها جدا می‌شوند اظهار کرد: در این کشورها در ابتدا صرف‌کنندگان وسایل الکترونیکی دورریزهای خود را به طور جداگانه در کانتینرهایی قرار می‌دهند که این امر باعث می‌شود این زباله های همراه با سایر دورریزها وارد چرخه بازیافت عادی نشوند.

وی با تاکید بر لزوم جداسازی بخش‌های تجدیدپذیر زباله‌های الکترونیکی از سایر بخش‌ها گفت: سیاست‌های دولت در این زمینه می‌تواند بسیار تاثیر گذارباشد برای مثال می‌تواند این زباله‌ها را به ازای پرداخت مبلغی خریداری کند که این امر خود باعث می‌شود مردم زباله‌های الکترونیکی خود را تفکیک کنند.

این کارشناس با اشاره به جنبه‌های اشتغال‌زایی زباله‌های الکترونیک در کشورها خاطرنشان کرد: در ایران نیز بر سر جمع‌آوری این زباله‌ها دعوا است زیرا این مواد بسیار درآمدزا و با ارزش هستند، برای مثال می‌تواند از بسیاری از قطعات تلفن‌های همراه فرسوده در ساخت سوپر کامپیوترها استفاده شود.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه نباید تمامی وظایف در زمینه بازیافت و استفاده از زباله‌های الکترونیکی را بر دوش دولت گذاشت، گفت: دولت میتواند در این زمینه سیاست گذاری کرده و چارچوبهای خاصی را معین کند و سپس عرصه عمل را به بخش خصوصی واگذار کند.

وی ادامه داد: دولت با ایجاد فضای رقابت در حوزه بازیافت زباله‌های الکترونیکی علاوه بر اشتغال‌زایی زیر بار پرداخت هزینه نیز نخواهد رفت.

قانون‌گذاری عرصه زباله‌های الکترونیک
ژاپن به عنوان نخستین کشوری است که در زمینه بازیافت زباله‌های الکترونیک شروع به تدوین قوانینی کرد که بر اساس آن کارگرانی به منظور جداسازی و بازیافت قطعات فلزی زباله‌های الکترونیکی به کار گرفته شدند.

نخستین قانون در زمینه زباله‌های الکترونیکی در ژاپن و در سال ۱۹۷۰ تدوین شد اما این قانون به دلیل هزینه بر بود استخدام کارگران و علاوه بر آن بازیافت نادرست زباله‌های الکترونیکی قانون موفقی از آب در نیامد.

قانون ترویج استفاده موثر از منابع که در سال ۲۰۰۱ در ژاپن به تصویب رسید، بر ترغیب کارخانه‌ها به کمک داوطلبانه برای بازیافت زباله‌های الکترونیکی تمرکز دارد. این کشور سپس در سال ۲۰۰۹ قانون بازیافت انواع مشخص از لوازم برقی خانگی را با تاکید بر نقش مصرف کنندگان در کنار کارخانه‌ها در بازیافت وسایل الکترونیکی به تصویب رساند. در همین راستا ژاپن در سال ۲۰۰۳ مبلغی را به عنوان مالیات بر بازیافت برای کامپیوترها به تصویب رساند.

اما آمریکا به عنوان یکی دیگر از غولهای سازنده لوازم الکترونیکی از قافله تدوین قانون در این زمینه باز نماند و قانون ملی بازیافت کامپیوتر و قانون حفاظت از منابع را به تصویب رساند علاوه بر آن نیز هر ایالت به طور جداگانه برای کنترل زباله‌های الکترونیکی خود به تدویت قوانینی پرداختند.

اما در ایران بحث زباله‌های الکترونیکی موضوعی است که اهمیت توجه به آن با توجه به اینکه تعداد و میزان مصرف کنندگان وسایل الکترونیکی در کشور به طور روز افزون در حال افزایش است و این وسایل به عضوی جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره شهروندان تبدیل می‌شود بیش از پیش شده است و به همین دلیل لزوم اتخاذ روشی برای جلوگیری از لطمات زباله‌های الکترونیکی به محیط زیست و از آن مهمتر سود بردن از این منبع درآمدزا بیشتر احساس می‌شود.