ايتنا - راه های تشخیص علم از شبه علم

شبه علم در ایران روندی رو به رشد دارد. برخی از محصولات شبه علمی تولید داخلی هستند. اما برخی دیگر کالاهای وارداتی از سایر کشورها هستند که در بین افرادی که گمان می‌کنند هر چه از خارج، به ویژه از راه‌های ارتباطی مدرنی همچون اینترنت یا ماهواره به داخل آید ارزشمند است، طرفداران زیادی می‌یابند.

همه ما، گاه‌ و بی‌گاه، در فضای مجازی یا حقیقی، با گزاره‌های بی‌معنی یا خرافی‌ای که با وام‌گرفتن چند اصطلاح در معنای نادرست سعی بر علمی به نظررسیدن می‌کنند، روبه‌رو می‌شویم.

هرچند در قرون ۱۸ و ۱۹ در جوامع علمی کشورهای پیشرو گمان می‌رفت به‌تدریج خرافات و رمال‌گری از جامعه رخت بربندد، اما در قرن ۲۱ شاهد بازگشت مفاهیم خرافی به سطح جامعه هستیم با این تفاوت که امروزه بسیاری از مروجان خرافات وانمود می‌کنند که ادعاهایشان پایه علمی دارد. به این نوع ادعاها، شبه‌علم اطلاق می‌شود.

شبه‌علم در ایران روندی رو به رشد دارد. برخی از محصولات شبه‌علمی تولید داخلی هستند. اما برخی دیگر کالاهای وارداتی از سایر کشورها هستند که در بین افرادی که گمان می‌کنند هر چه از خارج، به‌‌ویژه از راه‌های ارتباطی مدرنی همچون اینترنت یا ماهواره به داخل آید ارزشمند است، طرفداران زیادی می‌یابند.

گزاره‌های شبه‌علمی، افراد جامعه را فریب می‌دهند و از پویایی علمی و برگرفتن راه‌حل‌های علمی و منطقی برای حل مشکلات بازمی‌دارند. در عمل، نه امکان‌پذیر و نه صحیح است که نهادی رسمی متصدی مبارزه با شبه‌علم باشد چراکه جلوی آزادی بیان گرفته می‌شود و سانسور رواج می‌یابد.

درست‌تر آن است که بکوشیم که آگاهی عمومی چنان بالا برود که شهروندان خود علم و شبه‌علم را از هم تمییز دهند و شبه‌علم را پس بزنند. در زیر به برخی از روش‌ها برای تشخیص شبه‌علم از علم اشاره می‌کنیم.

1- گزاره‌های شبه‌علمی، با وجود به‌کارگیری برخی از اصطلاحات علمی، فاقد ارزش درستی و نادرستی هستند. به‌ عبارت ‌دیگر، ابطال‌ناپذیر هستند. مستقل از اینکه واقعیت یا نتایج مشاهدات و آزمایش علمی چه باشد، مروج شبه‌علم می‌تواند با بازی کلامی شخص را متقاعد کند که تئوری آنها هم همین نتیجه را پیش‌بینی می‌کرده است. درصورتی‌که یک فرضیه علمی قابل آزمودن است و می‌توان آن را با آزمایش تأیید یا رد کرد.

2- یکی از روش‌های آسان برای تشخیص علم از شبه‌علم آن است که ببینیم چقدر این گزاره‌ها و این فرضیه‌ها بین اهل فن که در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های رسمی کشور مشغول به کار هستند، مقبولیت دارند. خوشبختانه دامن دانشگاه‌ها در همه گوشه و کنار میهن -مستقل از رتبه‌بندی آنها- تا حد مطلوبی از شبه‌علم پاک هست. توجه کنید که شبه‌علم به‌کل با بی‌اخلاقی علمی (نظیر تقلب علمی یا نگارش مقالات پرشمار کم‌محتوا) فرق دارد.

برخی از مروجان شبه‌علم ادعا می‌کنند که در دانشگاه‌های درجه یک دنیا کرسی استادی داشته‌اند. با کمک اینترنت می‌توان درستی این ادعا را آزمود. توجه کنید که کرسی استادی‌داشتن، با ارائه یک سخنرانی غیررسمی به دعوت از یک برنامه نیمه‌تفریحی دانشجویی تفاوت دارد.

3- مروجان شبه‌علم که در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های معتبر ایران و دنیا جایی نمی‌یابند، گاه ادعا می‌کنند که مانند گالیله در زمان خود، هیچ‌کس در بین دانشگاهیان محافظه‌کار سخن آنها را درک نمی‌کند. هرچند گالیله از طرف نهاد کلیسا مورد جفاهای بسیار قرار گرفت، اما بین دانشگاهیان هم‌عصر خود به‌عنوان دانشمندی طراز اول مورد احترام بود و هرگز متهم به ترویج خرافات یا شبه‌علم نشد. این واقعیت که دانشمندان هم‌عصر او فرضیه او را به‌یکباره قبول نکردند، به معنای طرد گالیله نبود.

در واقع دانشمندان هم‌عصر او دقت آزمایشی وسایل اندازه‌گیری او را مورد سؤال قرار می‌دادند و برخی معتقد بودند با آن وسایل غیردقیق نمی‌توان نتیجه‌گیری‌ای کرد که بخش بزرگی از فرضیه‌های موجود را به دور ریزد. در واقع هم‌اکنون هم در جامعه فیزیک وقتی کشفی صورت می‌گیرد، چنین نقدهایی انجام می‌گیرد با این‌حال کاشف یا کاشفان متهم به شبه‌علم نمی‌شوند.

در واقع فرضیه جدید وقتی به تئوری پذیرفته‌شده تبدیل می‌شود که این نقدها پاسخ داده شود. به دلیل همین سخت‌گیری‌هاست که گزاره‌های علمی پذیرفته‌شده، قابل‌اعتماد هستند.

4- مروجان شبه‌علم بیش از اینکه به نتایج و داده‌های علمی آزمایش‌های معتبر مدرن استناد کنند، به متون قدیمی ارجاع می‌دهند. این روش در متدلوژی علمی منسوخ است.

5- از ویژگی‌های مهم یک آزمایش معتبر تکرارپذیری آن است. گاهی خطای آزمایشگاهی منجر به نتایج نادرست می‌شود. اگر نتایج تکرار مکرر آزمایش‌ها متفاوت باشد، این داده‌گیری به‌‌ویژه، در نتیجه‌گیری علمی به کنار نهاده می‌شود. حال‌ آنکه مروجان شبه‌علم برای تأیید ادعای خود به‌طور گزینشی فقط نتایج همین آزمایش پرخطا را ملاک قرار می‌دهند.
برای مطالعه بیشتر مراجعه کنید به کتاب «علم و نابخردی» نوشته دیزی ردنر و مایکل ردنر و ترجمه آزیتا قدسی‌راثی که به وسیله انتشارات انجمن فیزیک به چاپ رسیده است.

منبع: روزنامه شرق